سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور

دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران (دکتر سلمان زارع)

دفتر امور بیابان سازمان جنگل­ ها، مراتع و آبخیزداری کشور: در راستای  تحقق اهداف سازمان متبوع، مشتمل بر حفظ و حمايت، احياء، توسعه و بهره‌برداري اصولي از جنگل‌ها، مراتع، اراضي جنگلي، بيشه‌هاي طبيعي، اراضي مستحدثه ساحلي، حفاظت‌ و حمايت از آب و خاك كشور از طريق مديريت علمي بر حوزه‌هاي آبخيز و رعايت اصول توسعه پايدار، دفتر امور بیابان فعالیت دارد.

دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران اولین و بزرگترین مرکز آموزش عالی منابع طبیعی ایران به شمار می رود. با توجه به اهمیت حفظ، احیاء و بهره‌برداری مناسب از منابع طبیعی، به منظور تربیت نیروی متخصص در زمینه مدیریت مراتع، آبخیزها و بیابان‌های کشور، گروه مهندسی احیاء مناطق خشک و کوهستانی در سال 1345 هجری شمسی راه‌اندازی گردیده و هم اکنون با 17 عضو هیئت علمی و دارا بودن آزمایشگاه­های تخصصی و ایستگاه­های تحقیقاتی به امر آموزش و تحقیق می­پردازد و سالانه بالغ بر 40 متخصص و کارشناس در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تربیت می­نماید.

کاربری منطقه صرفا در قالب بیابان و حفاظت از عرصه های منابع طبیعی می باشد.

اجرای این طرح باعث بهبود وضعیت منطقه از نظر پوشش گیاهی می گردد که به دنبال آن باعث کاهش خسارت به عرصه های منابع طبیعی میشود.

یکی از عوامل تخریب منابع طبیعی، فعالیت شن های روان می باشد یکی از مهمترین مزیت های بادشکن مکانیکی، تثبیت  شن های روان و جلوگیری از تخریب زیست محیط می باشد.

اجرای این طرح باعث تثبیت شن های روان می گردد. تثبیت شن های روان به منزله حفظ پوشش گیاهی و به دنبال آن حفظ منابع طبیعی می شود. با افزایش رشد گیاهان از ایجاد گرد و غبار در منطقه جلوگیری میشود.

یکی از عوامل مهاجرت از روستاها به خصوص روستاهایی بیابانی وجود پدیده شن های روان می باشد که باعث کاهش کیفیت زندگی و به دنبال آن مهاجرت میشوند. ایجاد بادشکن های مکانیکی باعث حفظ وضعیت منطقه و بهتر شدن وضعیت منطقه میگردد که باعث توسعه روستا و بهبود کیفیت زندگی در روستا میگردد

ایجاد بادشکن مکانیکی باعث حفظ عرصه های منابع طبیعی می گردد. حفظ شدن عرصه های منابع طبیعی باعث رویش گیاهان و ایجاد شرایط مناسب برای زندگی جانداران می شود. زمانی که پوشش گیاهی در منطقه رشد کند به دنبال آن وضعیت منطقه جهت تولید و بهره برداری رشد میکند و با افزایش بهره برداری مثبت از منابع طبیعی میزان تولید بیشتر میگردد.

باعث ایجاد سدی در مقابل حرکت شن های روان و گردو غبار و درنتیجه افزایش بهره وری بخش کشاورزی می گردد. یکی از عوارض شن های روان نشستن گرد و غبار بر روی محصولات کشاورزی و از بین رفتن محصولات می گردد.

زمانی که وضعیت زندگی مردم بهتر شود، میزان مهاجرت به مناطق دیگر کاهش پیدا می کند و این نکته باعث بالارفتن ظرفیت های منطقه از قبیل کشاورزی، دامداری و غیره میگردد.

با افزایش میزان ظرفیت منطقه، آگاهی مردم نسبت به حفظ منابع طبیعی بیشتر می شود و به این نتیجه میرسند حفظ منابع طبیعی و افزایش آگاهی نسبت به منابع طبیعی تاثیر مستقیمی بر بهبود ظرفیت های مردمی از قبیل اجتمای و اقتصادی میشود همچنین باعث اگاهی بیشتر مردم جهث حفظ پوشش گیاهی و بالا رفتن کیفیت زندگی میگردد

زمانی که مردم بدانند حفظ منابع طبیعی به نفع خوشان می باشد با پروژه های منابع طبیعی مشارکت خواهند داشت و همچنین جهت ایجاد پروژه ها از مردم محلی میتوان کمک گرفت که این باعث افزایش مشارکت و همکاری جهت ایجاد بادشکن مکانیکی خواهد شد 

باعث افزایش وضعیت معیشت مردم از نظر اقتصادی و اجتماعی میشود و همچنین حفظ زندگی در روستا جهت کسب درامد بیشتر و امید به ماندن در منطقه و بالا بردن وضعیت منطقه از تمامی لحاظ میشود

حفظ منابع طبیعی و افزایش آگاهی نسبت به منابع طبیعی تاثیر مستقیمی بر بهبود ظرفیت های مردمی از قبیل اجتمای و اقتصادی میشود همچنین باعث اگاهی بیشتر مردم جهث حفظ پوشش گیاهی و بالا رفتن کیفیت زندگی می گردد 

باعث بالا رفتن آگاهی مردم در مورد حفظ منابع طبیعی و چگونگی تاثیر اکوسیستم بر کیفیت زندگی باعث میشود اکوسیستم به حالت تعادل برگردد و حفظ شود . از طرفی حفظ اکوسیستم باعث یهتر شدن زندگی جانداران میگردد و تمامی جانداران منطقه حفظ میشوند

احداث بادشکن های مکانیکی در منطقه باعث افزایش درصد تاج پوشش گیاهی می شود که به دنبال آن، ظرفیت استفاده از عرصه های طبیعی منطقه جهت تولید علوفه و رونق دامداری افزایش خواهد یافت.

زمانی که وضعیت زندگی مردم بالا رود مردم از مهاجرت به مناطق دیگر جلوگیری میکندد و این نکته باعث بالارفتن ظرفیت های منطقه از قبیل کشاورزی، دامداری و غیره میگردد. با افزایش ظرفیت آگاهی مردم نسبت به حفظ منابع طبیعی بیشتر میشود و به این نتیجه میرسند حفظ منابع طبیعی و افزایش آگاهی نسبت به منابع طبیعی تاثیر مستقیمی بر بهبود ظرفیت های مردمی از قبیل اجتماعی و اقتصادی میشود همچنین باعث اگاهی بیشتر مردم جهث حفظ پوشش گیاهی و بالا رفتن کیفیت زندگی می گردد

حفظ اکوسیستم منطقه: با اجرای بادشکن در منطقه مورد نظر، اکوسیستم طبیعی منطقه حفظ و بهبود می یابد.

جلوگیری از ایجاد گرد و غبار: احداث بادشکن منجر به تثبت شن های روان در منطقه شده که به دنبال آن، با تقویت پوشش گیاهی از ایجاد گرد و غبار در منطقه کاسته می شود

تپه های ماسه چشمه بید- شهرستان زیرکوه- استان خراسان جنوبی

اقلیم منطقه مورد نظر خشک و بیابانی است. به لحاظ وضعیت طبیعی، منطقه دشتی و با شیب پایین است

Aridisols- Entisols

منطقه به صورت دشتی می باشد و شیب بسیار کمی و حدود 3/42 درصد دارد که مشکلات منطقه را از نظر شیب بسیار کاهش داده است. 

دارای گیاهان بیابانی با تراکم کم و گیاهان تاغ و دیودال را دارد.

از نظر رودخانه ضعیف می باشد و فاقد رودخانه دائمی می باشد و رودخانه فصلی وجود دارد. همچنین منابع آب بیشتر به صورت قنات می باشد. میزان بارندگی متوسط سالانه حدود 101 میلیمتر می باشد.

• سطح درآمد: پایین منابع اصلی و فرعی درآمد: کشاورزی و دامداری مالکیت اراضی و حق بهره برداری رسمی و عرفی از منابع طبیعی شامل زمین/ آب/ تولیدات مرتع جنگل/ کیاهان دارویی و ...

• تثبیت خاک کاهش فرسایش بادی و هجوم ماسه­های روان کنترل گرد و غبار

کم آبی، دمای بالای محیط، تبخیر زیاد و عدم استقرار پوشش گیاهی

بادشکن مکانیکی باعث کاهش سرعت آستانه باد و در نتیجه کاهش اثر فرسایندگی باد، تثبیت ماسه‌های روان، کاهش تبخیر، تثبیت خاک و در نهایت بهبود جوانه ­زنی و استقرار پوشش گیاهی می‌شود.

تثبیت خاک

افزایش رطوبت خاک

بهبود استقرار پوشش گیاهی

تثبیت خاک: از طریق افزایش ضریب زبری و کاهش سرعت باد و کاهش توان حمل ماسه و در نتیجه تثبیت خاک و جلوگیری از هجوم ماسه­های روان و گسیل گرد و غبار

افزایش رطوبت خاک:بادشکن میزان سرعت باد را کنترل می‌کند و از آنجایی که تغییرات سرعت باد با تغییرات تبخیر متناسب است، میزان تبخیر نیز کنترل می‌شود و می‌توان گفت که استفاده از بادشکن  مکانیکی می‌تواند بدون اثرات منفی بر اکوسیستم، باعث کاهش تبخیر و افزایش نگهداشت رطوبت خاک شود.

بهبود استقرار پوشش گیاهی:ایجاد یک مانع در برابر باد و جلوگیری از حرکت ذرات خاک، در نهایت استقرار پوشش گیاهی مقاوم و تثبیت بیولوژیکی تپه‌های ماسه‌ای و احیا اکولوژیکی منطقه

بررسی و شناخت انواع بادشکن مکانیکی و کاربرد آن­ها جهت کنترل فرسایش بادی.

مواد کاربردی مانند رس، کاه و کلش، سنگریزه و ... با توجه به منطقه مورد نظر جهت استفاده به عنوان بادشکن و الگوهای مختلفی مانند الگوهای خطی، شطرنجی، استخوان ماهی و ... مشخص می‌شود و در انتخاب این مواد و الگوهای احداث آن به موارد مختلفی از قبیل تراکم، جهت باد، مواد در دسترس، صرفه اقتصادی، زمان لازم برای احداث و ... توجه می شود. در نهایت بهترین الگو با عملکرد بالا و هزینه کم انتخاب می گردد. 

یکی از موارد مهم کنترل سرعت باد استفاده از بادشکن است و از آنجایی‌که کشور ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است و ایجاد بادشکن زنده با محدودیت‌هایی از قبیل کمبود آب و شوری خاک روبه‌رو است در نتیجه استفاده از بادشکن مکانیکی و یا تلفیقی از هر دو بادشکن در خیلی از موارد می‌تواند عملکرد بهتری را نسبت به بادشکن زنده داشته باشد.

انواع مختلفی از بادشکن­ها با مصالح مختلف می­توان احداث نمود که در زیر آورده شده است.

در ایران نیز استفاده از بادشکن‌ها از زمان‌های قدیم تاکنون انجام شده است اما درخصوص زمان دقیق استفاده از بادشکن هاي زنده و غیرزنده در کشور از نظر تاریخی منبع موثق و قابل استنادي وجود ندارد. شواهد و اطلاعات موجود حاکی از آن است که از گذشته‌هاي دور کشاورزان در ایران نیز استفاده از بادشکن‌ها از زمان‌های قدیم تاکنون انجام شده است اما درخصوص زمان دقیق استفاده از بادشکن هاي زنده و غیرزنده در کشور از نظر تاریخی منبع موثق و قابل استنادي وجود ندارد. شواهد و اطلاعات موجود حاکی از آن است که از گذشته‌هاي دور کشاورزان و باغداران به‌منظور تعیین حدود و حریم اراضی خویش اقدام به ایجاد حصاري از درختان و یا سرشاخه‌هاي خشکیده آن نموده‌اند که تاثیرات بادشکن را نیز به همراه داشته است. علاوه بر این در مناطق بادخیز و نواحی تحت تاثیر فرسایش بادي نیز کشاورزان و دامداران براي جلوگیري از آثار زیان بار بادهاي فرساینده که ذرات ماسه رادر ایران نیز استفاده از بادشکن‌ها از زمان‌های قدیم تاکنون انجام شده است اما درخصوص زمان دقیق استفاده از بادشکن هاي زنده و غیرزنده در کشور از نظر تاریخی منبع موثق و قابل استنادي وجود ندارد. شواهد و اطلاعات موجود حاکی از آن است که از گذشته‌هاي دور کشاورزان و باغداران به‌منظور تعیین حدود و حریم اراضی خویش اقدام به ایجاد حصاري از درختان و یا سرشاخه‌هاي خشکیده آن نموده‌اند که تاثیرات بادشکن را نیز به همراه داشته است. علاوه بر این در مناطق بادخیز و نواحی تحت تاثیر فرسایش بادي نیز کشاورزان و دامداران براي جلوگیري از آثار زیان بار بادهاي فرساینده که ذرات ماسه را با خود حمل می‌کردند و همچنین جلوگیري از سرمازدگی و گرمازدگی که هر دو باعث کاهش محصول می‌شده است، اقدام به احداث بادشکن‌هاي زنده و غیرزنده در اطراف اراضی زراعی و باغی خود می‌نموده‌اند.با خود حمل می‌کردند و همچنین جلوگیري از سرمازدگی و گرمازدگی که هر دو باعث کاهش محصول می‌شده است، اقدام به احداث بادشکن‌هاي زنده و غیرزنده در اطراف اراضی زراعی و باغی خود می‌نموده‌اند.و باغداران به‌منظور تعیین حدود و حریم اراضی خویش اقدام به ایجاد حصاري از درختان و یا سرشاخه‌هاي خشکیده آن نموده‌اند که تاثیرات بادشکن را نیز به همراه داشته است. علاوه بر این در مناطق بادخیز و نواحی تحت تاثیر فرسایش بادي نیز کشاورزان و دامداران براي جلوگیري از آثار زیان بار بادهاي فرساینده که ذرات ماسه را با خود حمل می‌کردند و همچنین جلوگیري از سرمازدگی و گرمازدگی که هر دو باعث کاهش محصول می‌شده است، اقدام به احداث بادشکن‌هاي زنده و غیرزنده در اطراف اراضی زراعی و باغی خود می‌نموده‌اند.

نقاط اشتراک:

1- اثرگذاری مثبت

2- سازگار با محیط زیست

نقاط تفاوت:

1- تنوع بالا در استفاده از نهاده

2- هزینه کم اجرا

3- کوتاه بودن بادشکن

4- در دسترس بودن مصالح

5- قابلیت اجرای سریع

بله

در منطقه تپه های ماسه چشمه‌بید شهرستان زیرکوه استان خراسان جنوبی به صورت پایلوت در حال اجرا و ارزیابی می‌باشد.

همچنین در برخی از استان‌های بیابانی به عنوان روشی برای تثبیت ماسه های روان در حال اجرا می‌باشد.

در این پروژه مقرر است:

1- از طریق اجرای برنامه‌های آموزشی و توانمند سازی اجرای عملیات توسط جوامع محلی 

2- با نقش آفرینی سازمان های مردم نهاد مانند سمن های منابع طبیعی انجام شود.

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی

 1-     اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی

طراحی

مشاوره

ارزیابی

پایش

برآورد هزینه

2- جوامع محلی: مشارکت در اجرای پروژه- محافظت بعد از پروژه- کمک به جفظ بادشکن

3- سمن ها: برگزاری کلاهای آموزشی - افزایش آگاهی بخشی به مردم

1-      کاهش خسارات ناشی از هجوم ماسه‌ها به اراضی مسکونی و کشاورزی، تاسیسات و ...

2-     بهبود معیشت

3- بهبود رفاه زندگی مردم منطقه

1-     تثبیت تپه­ های ماسه ای و کنترل گرد و غبار

2-     احیای بیولوژیکی منطقه و افزایش استقرار پوشش گیاهی

3- بهبود رطوبت خاک

1-     عدم حرکت ذرات خاک و عدم گرد و غبار در محدوده های اطراف

2- جلوگیری از هجوم ماسه‌های روان و کاهش خسارات ناشی از انها به خطوط مواصلاتی و ...  

بله با توجه به استفاده از مصالح در دسترس از جمله بقایای گیاهانی مثل گندم، برنج، نی، پنبه، خرما و ... همچنین عدم نیاز به تجهیزات و ماشین آلات خاص، هزینه اجرای طرح در مقیاس با سایر روشها بسیار کمتر خواهد بود.

بله به دلیل استفاده از مواد طبیعی و گیاهی و سازگار با محیط زیست و موادی که به محیط زیست ضرر کمتری میرساند.

 بله

به استان های بیابانی کشور از جمله اصفهان، خراسان جنوبی، کرمان، جنوب کرمان و ...

بله

جلب مشارکت مردمی در تهیه مواد و اجرای طرح

جلب مشارکت مردم در تهیه نهاده که باعث بهبود وضعیت منطقه میگردد و در صورت استفاده نکردن از مردم محلی پیشرفت کار کمتر میشود و همچنین وجود مردم بومی باعث افزایش همکاری و پیرفت میگردد که به دنبال آن بادشکن بهتری ساخته میشود.

کاهش هزینه‌ها به دلیل در دسترس بودن مصالح و ارزان قیمت بودن آنها ولی در صورتی که منطقه مصالح مورد نظر را دارا نباشد هزینه سنگینی جهت تهیه مصالح را به دنبال دارد.

کاهش خسارت ناشی از فرسایش بادی در صورت استفاده از مصالح موجود در منطقه

قابل اجرا در سطح وسیع می باشد ولی درصورت مشکل دار بودن این بادشکن در این پروژه، امکان اجرای آن در سطوح کوچک وجود دارد.

قابلیت اجرا با سرعت بالا به دلیل غیرزنده بودن بادشکن ولی اگر بادشکن زنده باشد زمان بیشتری را طی خواهد کرد و همچنین هزینه نگهداری بیشتری را در برخواهد داشت.

قابلیت اجرا در مناطق با فرسایش بالا می باشد و چون این بادشکن مکانیکی می باشد در تمام مناطق با سرعت فرسایش مختلف قابل اجرا میباشد