تمام حق مالکیت فکری این پروژه با عنوان "مالچ پاشی گیاهی (کاه و کلش)" متعلق به اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان (در شهرستان گنبدکاووس) است.

اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان گنبد کاووس  از سال 1398 تا کنون با استفاده از  مالچ گیاهی کاه و کلش  در پای 400 هکتار از بوته‌کاری های آتریپلکس، قره داغ و آگروپایرون النگاتوم در سطح استان پیشگام بوده است. به بیان دیگر، استفاده از کاه وکلش نیز در پای بوته‌کاری‌ها برای حفظ رطوبت پای گیاه از جمله مواردی است که توسط اداره کل منابع طبیعی استان گلستان در مراتع  شهرستان گنبد کاووس مورد استفاده قرار گرفت.    

- تولید بخشی از علوفه دام بهره­ برداران

- جلوگیری از تبخیر و تعرق بالای رطوبت در اطراف بوته گیاهی

- جلوگیری از فرسایش خاک و تخریب پوشش گیاهی 

با توجه به شرایط اقلیمی و میزان بارندگی پایین در منطقه، وجود تابستان های گرم و خشک و همچنین سطح تبخیر افزایشی، پروژۀ مالچ پاشی گیاهی ضمن حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از تبخیر، موجبات حفاظت خاک را فراهم آورده و مانلع از فرسایش خاک در پای بوته ها می شود. 

بوته‌کاری های صورت گرفته در شمال شهرستان گنبد کاووس به منظور اصلاح و احیاء مراتع و همچنین مقابله با بیابان بوده که اجرایی این پروژه، باعث افزایش درصد موفقیت های بوته کاری ها شده و شرایط را برای تجدید و احیای مراتع منطقه به وجود آورده است. 

استفاده از مالچ گیاهی با وجود این که باعث حفظ رطوبت در خاک شده است، از طرفی باعث استقرار گیاهان مرتعی بومی از جمله چمن پیازی شده است. لذا این عملکرد با در پی داشتن موفقیت بوته کاری ها و استقرار پوشش گیاهی بومی تا حدودی باعث حفاظت و توسعه پوشش گیاهی در مراتع شده است.

 پوشش گیاهی ضعیف مراتع در منطقه باعث کاهش ظرفیت مراتع و بهره برداری از آن ها شده است که با اجرای عملیات بوته کاری و موفقیت حاصل از آن در راستای تقویت پوشش گیاهی، ظرفیت مراتع شرایط بهتری پیدا کرده و سطح بهره برداری را افزایش داده است. لذا مالچ گیاهی با تأثیر مستقیم بر ترکیب و تنوع پوشش گیاهی در مراتع، نقش بسزایی در روند افزایشی بهره برداری از مراتع داشته است.

خشکسالی های پی در پی در منطقه باعث ضعف فیزیولوژیگ گیاه شده که این موضوع موجبات طغیان و حمله آفات و بیماری های گیاهی نیز فراهم می کند. استفاده از مالچ گیاهی و کاه و کلش در پای بوته ها یک اصل مهم جهت سازگاری با شرایط نامطلوب خشکسالی و شرایط بد اقلیمی است که درصد موفقیت بوته کاری در مراتع را افزایش داده و همین امر با ازدیاد درصد پوشش گیاهی موجب افزایش تولید علوفه شده است. 

با توجه به وجود دامداران روستایی و نیمه کوچرو در مراتع منطقه، برگزاری دوره ها و کارگاه­ های آموزشی و ترویجی و همچنین بازدیدهای محلی و منطقه ای موجبات ارتقاء دانش و آگاهی آن ها شده است که همین امر زمینه ای برای ظرفیت سازی دامداران جهت یک عملیات احیایی و اصلاحی در مراتع شده است.  

افزایش درصد موفقیت بوته‌کاری های صورت گرفته همراهی و همکاری دامداران و جوامع محلی را در پی داشته است به طوری که در زمینه قرق منطقه خود جوامع محلی محافظ منطقه می باشند و در صورت نقض قرق بوته‌کاری ها خود آنها سریعاً وارد عمل شده و با آن برخورد و یا مراتب را به اداره منابع طبیعی اطلاع می دهند به عبارتی از آنجا که موفقیت بوته کاری کاهش هزینه های دامداری را در پی دارد و این موضوع برای جوامع محلی و دامداران نیز اثبات شده است باعث گردیده جهت موفقیت بوته کاری ها این قشر با اداره منابع طبیعی همراه گردند به طوری که در سال  99 به مساحت 350 هکتار از بوته کاری ها به صورت مشارکتی صورت گرفته است. 

مالچ گیاهی با افزایش درصد موفقیت بوته کاری ها و افزایش پوشش گیاهی منطقه و در نهایت افزایش میزان بهره برداری علوفه از آن باعث کاهش هزینه هایی از جمله علوفه دستی می‌گردد که به عبارتی می توان گفت یک کارکرد مستقیم و مهم در بهبود وعضیت اقتصادی به شمار می آید. ضمن اینکه با در نظر گرفتن حسابداری سبز و نقش مهم که هر بوته در حفظ اکوسیستم و میکرو کلیمای منطقه می گذارد ارزش بسیاری بالایی در بهبود وضعیت اقتصادی به شمار می آید. از طرفی، فرصت های شغلی فصلی برای جوامع محلی از مرحله تولید بوته های مرتعی تا احیاء و اصلاح مراتع توانسته است گامی مؤثر در معیشت مردم بومی داشته باشد. 

افزایش سرمایۀ اجتماعی در گرو انسجام و مشارکت اجتماعی و همچنین ارتقاء آگاهی است. از این رو با توجه به برگزاری کارگاه های آموزشی و ترویجی و جلسات مرتعی، و استفاده از نظرات و پیشنهادات جوامع محلی و دامداران در عملیات احیایی و اصلاحی مراتع، همبستگی و انسجام خوبی در بین دامداران به وجود آمده که این امر باعث بهبود سرمایه اجتماعی در منطقه شده است. 

اجرای مالچ پاشی گیاهی ضمن حفظ بوته کاری ها و رطوبت خاک، باعث جلوگیری از فرسایش خاک شده است. لذا ادامه این روند باعث بهبود وضعیت اکوسیستم طبیعی منطقه شده است. به طوری که با افزایش تنوع پوشش گیاهی و میزان درصد آن در مراتع، شرایط را برای حضور موجودات خاکزی فراهم نموده است. به بیان دیگر، مالچ پاشی گیاهی با حفظ رطوبت باعث ایجاد یک اکوسیستم کوچک در پای بوته شده است به طوری که  کرم های خاکی، هزار پا و سایر حشرات در زیر آنها مشاهده می شود. بنابراین مالچ گیاهی توانسته است باعث حفظ و بهبود اکوسیستم به صورت مستقیم و غیر مستقیم در مرتع شود.

مالچ پاشی گیاهی با جلوگیری از دست رفتن رطوبت خاک شرایط را برای رشد بوته های کشته شده فراهم کرده و بهبود وضعیت اکوسیستم مرتعی را ایجاد کرده است. افزایش درصد پوشش گیاهی و به دنبال آن تولید علوفه در مرتع، میزان ظرفیت مراتع را افزایش داده است. به بیان دیگر، مالچ پاشی گیاهی اثرات تولیدی و بهره وری در مرتع را افزایش داده است. 

ایجاد فرصت های شغلی و منابع جدید درآمدی به صورت فصلی به عنوان مهم ترین اثرات اقتصادی، بالا رفتن میزان مشارکت و همدلی و همچنین حس مسئولیت پذیری در بین دامداران به عنوان مهم ترین اثرات اجتماعی و استفاده از نظرات دامداران در اجرای پروژه و رفع تعارضات داخلی و خارجی در بین دامداران به عنوان مهم ترین اثرات فرهنگی حاصل از اجرای پروژه مالچ پاشی گیاهی بوده است. 

با وجود شرایط اقلیمی و خشکسالی های پی در پی طی سال های گذشته، مراتع مور نظر را با خطر بیابانی شده مواجه کرده و پدیده ریزگردها در منطقه به وجود آمده و روند افزایشی داشته است. بدین منظور پروژه مالچ پاشی گیاهی  یکی از عملیاتی است که برای همین منظور در مراتع استفاده شده است که ضمن جلوگیری از روند فرسایشی خاک، باعث میزان درصد موفقیت بوته کاری ها و افزایش پوشش گیاهی در منطقه شده است. این همان اثرات زیست محیطی پروژۀ مالچ پاشی گیاهی است که با مشاهدۀ موجودات زنده مفید در خاک مزایای اجرای آن را در مراتع نشان می دهد. 

مالچ گیاهی در نهالکاری مرتع- 1398 استان گلستان شهرستان گنبد کاووس

منطقه مورد مطالعه دارای منابع آب زیرزمینی دور از دسترس و فاقد چشمه است. در منطقه مورد نظر هیچ گونه قناتی وجود ندارد.

مالکیت اراضی و حق بهره برداری رسمی و عرفی از منابع طبیعی شامل زمین/ آب/ تولیدات مرتع جنگل/ کیاهان دارویی و... : 

مالکیت مراتع مورد نظر در اختیار اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان می ­باشد. لذا کلیۀ فعالیت­ ها و و طرح ­ها در قالب قرارداد که به تصویب و تأیید کمیته فنی اداره کل رسیده و با مشارکت جوامع بومی و دامداران منطقه اجرایی می شود.    

- کاهش تلفات استقرار نهال های غرس شده: استفاده از میزان 500 گرم کاه و کلش در پای هر بوته 

- کاهش تبخیر از سطح خاک و در نتیجه کاهش تعداد دفعات آبیاری: افزایش پوشش سطح خاک پای بوته و در نتیجه حفاظت خاک به منظور جلوگیری از تابش مستقیم نور خورشید

- ایجاد فرصت های شغلی فصلی و موقت: خرید کاه و کلش از کشاورزان محلی (هر عدل 20 کیلویی به مقدار 80 هزار ریال) و به کارگیری فصلی و موقت جوامع محلی

مالچ پاشی گیاهی در مراتع با اهداف چندبعدی و به روش بومی و به پیشنهاد دامداران صورت گرفت. به طوری که برای تقویت معیشت دامداران و کشاورزان کاه و کلش مزارع کشاورزی (گندم و جو) از کشاورز به ازای هر دسته 8000 تومان خریداری شده و به مراتع همجوار با استفاده از نیروی مردمی انتقال داده می شود. با توزیع دسته های کاه و کلش مزارع در سطح مرتع، آن ها را باز می کنند و معمولاً پس از اولین آبیاری به ازای هر بوته 500 گرم از آن را به شعاع 20 سانتی متری و یا در برخی مواقع به اندازه شعاع تشتک قرار می دهند تا رطوب مورد نظر تبخیر نشود و در مدت زمان بیشتری در اختیار بوته قرار گرفته تا موجبات رشد گیاه فراهم گردد. این امر ضمن پایداری احیا و اصلاح مراتع، شرایط اقتصادی و اجتماعی را در مرتع تقویت خواهد کرد.  

به طور کلی اجرای عملیات مالچ پاشی گیاهی ضمن جلوگیری از فرسایش خاک و ایجاد ریزگردها، موجب حفاظت و نگهداری رطوبت در آن می شود که سبب پایداری بوته ها در مرتع شده و تلفات استقرار نهال های غرس شده را کاهش می دهد. از طرفی این اقدام باعث تنوع و ترکیب پوشش گیاهی به ویژه در اشکوب زیرین بوته ها شده تا از این طریق این عملیات اثر غیرمستقیمی بر تولید علوفه در مرتع هم داشته باشد. 

اشتراکات:

حفاظت خاک، کاهش تبخیر از سطح خاک، ایجاد میکروکلیما و تنوع زیستی

تفاوت ها:

کاهش هزینه های اجرای پروژه از طریق کاهش دفعات آبیاری نسبت به پروژه های بدون مالچ، طولانی نمودن زمان استفاده از میزان آب آبیاری در پای بوته ها، مقابله بیولوژیکی با خطرات بیابان زایی در مراتع

بله. این طرح با برگزاری دوره های آموزشی و ترویجی و جلسات متعدد با دامداران مراتع مختلف در شهرستان توجیح و در پروژه های احیایی و اصلاحی و مقابله با بیابان زایی مورد استفاه قرار گرفته و در حال برنامه ریزی در سطح استان است. 

- اتحادیه تعاونی های منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان

- اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان

- مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان گنبد کاووس

- اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان به عنوان کارفرما در این بخش و اتحادیه تعاونی های منابع طبیعی و آبخیزداری استان به عنوان مجری اجرای طرح ­ها و پروژه­ های مختلف احیایی و اصلاحی در مراتع مذکور بودند.

- مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان که همکاری و مشارکت لازم در زمینۀ خرید کاه و کلش از کشاورزان را در منطقه بر عهده داشته است. البته که برخی از کشاورزان که به دامداری مشغول بودند کاه و کلش مزارع خود را بدون هیچ وجهی برای اجرایی شدن پروژه در مراتع شان تحویل دادند. 

- ایجاد فرصت های شغلی موقت و فصلی و منابع معیشتی جوامع محلی به ویژه دامداران

- افزایش علوفه مرتعی و کاهش هزینه های خرید علوفه دستی دامی

- بهبوو وضعیت مشارکتی خودجوش در بین دامداران

- بهبود سرمایه اجتماعی، انسجام و ارتقاء سطح دانش و آگاهی

- کاهش تعارضات و تخلفات در بین دامداران

- افزایش رغبت در مشارکت پروژه های دولتی و بیابانزدایی

- ایجاد میکروکلیما در اشکوب زیرین بوته ها و ظاهر شدن موجودات مفید خاکزی

- بهبود وضعیت مراتع و جلوگیری از بیابان زایی با احیای مراتع و همچنین افزایش غیرمستقیم تنوع پوشش گیاهی

- توسعه میکروکلیما در مناطق مجاور و کاهش فاصله بین لکه های گیاهی

- افزایش پوشش گیاهی و کاهش ریزگردها

- کاهش شخم و شیار اراضی مجاور

 با توجه به پایین بودن هزینه های اجرای این پروژه در مراتع و همچنین مشارکت خودجوش دامداران در عملیات میدانی طرح، صرفه جویی مضاعفی در هزینه کردهای اجرایی طرح در بحث احیاء، اصلاح و توسعه مراتع شده است. به بیان دیگر، جلوگیری از اصراف هزینه های زیاد باعث شده است تا طرح مذکور دارای هزینه به فایدۀ مثبتی داشته باشد و به عنوان یک پروژه اقتصادی به سایر مناطق محلی و منطقه ای پیشنهاد گردد. 

بله؛ اثرگذاری بر کاهش تبخیر از سطح خاک و ایجاد اشتغال برای جوامع محلی و پذیرش جوامع محلی، و از همه مهم تر انجام این پروژه به روش بیولوژیک و ب هزینه های بسیار اندک، اثربخشی پروژۀ مذکور را در مراتع پایدار نموده است. 

بله؛ استفاده از مالچ گیاهی در دیگر پروژه های بوته کاری سایر مناطق استان به ویژه پروژه های احیایی و اصلاحی مراتع شهرستان های مراوه تپه و آق قلا پیشنهاد شده و در برخی از طرح های مرتعداری نیز اجرا شده است.

بلی؛ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان با مشارکت اتحادیه منابع طبیعی و آبخیزداری و تعاونی های مرتعداری در راستای ارتقاء دانش و آگاهی دامداران نسبت به مبارزه بیولوژیک با بیابان زایی و سازگاری محیطی دوره های آموزشی و ترویجی جهت اجرای آن در سایر طرح های مرتعداری برگزار نموده اند. 

- عدم استفاده از پتانسیل مشاغل جایگزین در مراتع منطقه: ایجاد مشاغل فصلی و موقت برای دامداران و جوامع محلی از تولید نهال تا فعالیت های کاشت و داشت در مراتع

- عدم بهره گیری از پتانسیل مشارکتی دامداران در امر احیا و اصلاح مراتع: ایجاد زمینه مناسب در مشارکت دامداران از تصمیم گیری تا اجرای پروژۀ مذکور و بالا بردن حس مسئولیت پذیری 

- وجود تعارضات و اختلافات بین دامداران در حفاظت از مراتع: کاهش سطح اختلافات بین دامداران با بهبود سرمایه اجتماعی و انسجام درونی بین آن ها

- کم رنگ بوده سطح اعتماد بین دامداران و اداره منابع طبیعی و آبخیزداری: ایجاد زمینه اعتماد بین دامداران با برگزاری دوره های آموزشی و جلسات ایجاد شده 

- انجام هزینه های اجرایی بالا در سایر روش های احیاء و اصلاح مراتع و همچنین مقابله با فرسایش خاک: کاهش هزینه های اجرایی با استفاده از بکارگیری فاکتورهای محیطی

- بالا بودن هزینه های حمل و نقل و ایجاد امکانات زیربنایی جهت اجرای پروژه های احیایی و اصلاحی در مراتع: کاهش هزینه ها به دلیل در دسترس بودن مصالح و ارزان قیمت بودن آن ها

- عدم در نظر گرفتن فرسایش خاک (بادی و آبی) در سایر پروژه های مرتعی: کاهش خسارت های احتمالی ناشی از فرسایش های بادی و آبی

- عدم سودآوری طرح های احیایی و اصلاحی طرح های مرتعی: فراهم شدن شرایط سودآوری این طرح با توجه به هزینه بسیار پایین اجرا و تولید علوفه مرتعی 

- محدودیت زمانی در اجرای سایر پروژه ها: قابلیت اجرا در سطح وسیع در مدت زمان کوتاه و با سرعت بالا

- محدودیت اجرای سایر پروژه ها در مناطق با شدت فرسایش بالا: قابلیت اجرا در مناطق با فرسایش بالا

- محدودیت در تخصصی بودن اجرای سایر پروژه های احیایی و اصلاحی مراتع: عدم نیاز به تخصص فنی و استفاده از مشارکت دامداران و جوامع محلی در اجرای آن در مرتع