حق مالکیت معنوی مربوط به پروژه مدیریت جامع حوزه آبخیز خراسان شمالی (در حال اجرا توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی به نمایندگی از سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور) می باشد و با مشارکت جوامع محلی در استان خراسان شمالی در حال اجرا است.

اجرای پروژه زیر نظر اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان به صورت هماهنگ و منسجم از همکاری سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان شمالی و سایر دستگاه های اجرایی استان بهره مند گردیده است. در نهایت سرگروه های گروه های توسعه و برنامه ریزی روستا به همراه اعضاء گروه های توسعه روستایی (اعضای صندوق های خرد اعتباری) و شوراها و دهیاران نقش بسیار مهم و شایسته ای را در پیشبرد اقدامات و اهداف متعالی پروژه به عهده دارند.

حفاظت از خاک و آب، بهبود شرایط معیشت، ایجاد معیشت جایگزین

-اعمال قرق مشارکتی و سیستم چرای تناوبی و تاخیری برای 2600 هکتار از عرصه های مرتعی محدوده طرح، کپه کاری 380 هکتار از مراتع، جلوگیری از بوته کنی از طریق توزیع 17 عدد تنور گازی در روستای فاقد نانوایی و...

• -اجرای عملیات اصلاح نژاد به صورت الگویی برای حدود 500 راس دام سبک در فاز اول

• -خرید یک دستگاه پیله کشی ابریشم به منظور بهره برداری نوغانداران منطقه -آموزش جوامع محلی به منظور بهره برداری از علوفه های موجود در مراتع در حد مجاز با توجه به شرایط حاکم بر منطقه. -احداث استخر ذخیره آب به منظور ذخیره و بهره برداری از آب مازاد در فصول سرد سال

برگزاری کارگاه آموزشی – ترویجی21290   نفر- ساعت کلاس های ترویجی منابع طبیعی و محیط زیست،کشاورزی،دامپروری و...

برگزاری کارگاه های آموزشی-معیشتی   37311 / نفر-ساعت-دوره های آموزشی و معیشتی مختلف

برگزاری کارگاه های ظرفیت سازی و توانمند سازی30106 / نفر-ساعت

برگزاری بازدید های آموزشی_انگیزشی و ترویجی برای جوامع محلی 5000/نفر-ساعت 

• اجرای مشارکتی تمام اقدامات صورت گرفته اعم از: کانال انتقال آب بتنی، احداث آبشخور و مرمت چشمه، احداث استخر ذخیره آب کشاورزی، احداث حمام ضد کنه، کارگاه پیله کشی،توزیع علوفه، کشت یونجه، کپه کاری گیاهان علوفه ای و مرتعی ،. اجرای مشارکتی عملیات اصلاح نژاد به صورت الگویی برای حدود 500 راس دام سبک در فاز اول

ایجاد اشتغال  موقت از محل اجرای پروژه های عمرانی خرد و پروژه های احیایی برای 100 نفر

راه اندازی 10صندوق خرد اعتباری       

حضور 1107  نفر عضو در صندوق

765 میلیون ریال پس اندازهای مردمی در صندوق ها         

اعطای 35 فقره تسهیلات از محل صندوق ها

اجرای عملیات اصلاح نژاد به صورت الگویی برای حدود 500 راس دام سبک در فاز اول

آموزش 237 نفر به منظور ایجاد معیشت جایگزین

2-  برگزاری کارگاه های آموزشی-معیشتی   37311 / نفر-ساعت-دوره های آموزشی و معیشتی مختلف به منظور کاهش وابستگی درآمد خانوار های روستایی به منابع طبیعی و تبدیل معیشت های خرد به معیشت های پایدار و دارای صرفه اقتصادی مناسب از جمله اصلاح نژاد دام سبک و آموزش تکنیک های دوبار زایی در سال و دوقلوزایی
3-  برگزاری کارگاه آموزشی – ترویجی        21290  / نفر- ساعت کلاس های ترویجی منابع طبیعی و محیط زیست از جمله PGIS ، آموزش انواع سیستم های چرایی و چرای تناوبی و قرق و زمان صحیح استفاده از مرتع ، توجیه تهیه و اجرای طرح مرتعداری، توجیه دامداران دارای دام به منظور نقل و انتقال پروانه مرتعداری بلا استفاده به نام خود، ظرفیت سازی به منظور اصلاح نژاد دام سبک و همینطور کلاس های عملی شناسایی گیاهان دارویی و روش صحیح بهره برداری از گیاهان دارویی-کلاس های زنبورداری-  دامپروری نوین- اصلاح نژاد دام- تغذیه اصولی دام ها-بهداشت محیط-بهداشت دام-طب سنتی و

4- برگزاری کارگاه های ظرفیت سازی و توانمند سازی30106 / نفر-ساعت:برگزاری کلیه مراحل PRA، و ظرفیت سازی و آموزش روش های مشارکت،گفتمان و آموزش صورتجلسه نویسی، گروه بندی جوامع محلی، تشکیل گروه برنامه ریزی و توسعه روستا( تشکیل گروه های توسعه و برنامه ریزی روستایی155 گروه در کل پایلوت های پروژه) نیاز سنجی اولویت های جوامع محلی،برگزاری جلسات هفتگی گروه برنامه ریزی و توسعه روستا با حضور نمایندگان و سرگروه ها

5-  برگزاری بازدید های آموزشی_انگیزشی و ترویجی برای جوامع محلی 5000/نفر-ساعت این بازدید ها به منظور ایجاد انگیزه و سپس آموزش روش های نوین و علمی بروز در زمینه معیشت های غالب موجود در روستا ها از جمله کشاورزی و دامداری صورت می پذیرد تا جوامع محلی با روش های نوین آشنا شده و الگوی فکری سنتی خود را تغییر دهند.  تجارب نشان داده است بازدید از الگو های موفق یکی از بهترین راه های ترویج و اشاعه ی فرهنگ استفاده صحیح و پایدار از منابع طبیعی و محیط زیست می باشد. زیرا که جوامع محلی و روستاییان از کودکی آموزش ها یلازم را با نگاه کردن به دست پدر و چگونگی انجام کار ها توسط او فرا میگیرند بنابراین دارای دقت و پتانسیلی بالا در فراگیری آموزش ها از روش های بصری و زنده دارند. و در صورت بازدید از الگوهای موفق و درآمد زا به صورت خود انگیخته اقدام به تعمیم آن در روستای خواهند کرد. و در صورت موفقیت تعمیم آن الگو کل منطقه از مزایای آن بهره مند خواهند گردید.

برگزاری کلاس های حفاظت از محیط زیست به منظور بهره برداری اقتصادی از آنPGIS)) با همکاری اداره کل محیط زیست که در واقع با هدف القای الگوی حفاظت از محیط زیست به منظور بهره برداری پایدار اقتصادی از امکانات محیط زیستی صورت پذیرفت.   

 همچنین از طریق قرق و اعمال سیستم های چرایی مناسب پس از ظرفیت سازی و ترویج استفاده صحیح از منابع طبیعی، کپه کاری گیاهان مرتعی و علوفه ای و همچنین دارویی از جمله باریجه به منظور احیاء و بازدهی اقتصادی بیشتر مراتع، احداث آبشخور به منظور تامین آب شرب مناسب و قابل دسترسی برای دام ها که منتج به توزیع صحیح دام در مرتع و تعلیف یکنواخت در مراتع خواهد گردید که یک از فاکتور های اصلی بهره برداری اصولی از مراتع می باشد .

لازم به ذکر است کلیه اقدامات صورت گرفته مذکور در بالا با در نظر گرفتن جنبه اقتصادی و اعتماد سازی در بین جوامع محلی صورت پذیرفته است. علاوه بر این، اقداماتی نیز صورت گرفته که  صرفا جنبه ی اجتماعی و فرهنگی داشته است. به عنوان مثال احداث اتاقک استقرار دستگاه آنتن دهی دیجیتال و نصب و راه اندازی دستگاه مذکور به منظور پوشش تمامی شبکه های تلویزیون ملی و در نتیجه افزایش سطح رفاه و سرگرمی و همینطور سطح فرهنگ و آگاهی در میان جوامع محلی. توجیه منطقی برای این امر این است که اگر سطح رفاه و سرگرمی افزایش پیدا کند شاید در شبهای زمستان که یکی از تفریحات در بین جوامع محلی شکار کبک است و این به دلیل تفریح و نبود سرگرمی صورت می گیرد، دیگر انجام نگردد و حداقل چندین نفر در منازل خود مانده و مثلا به تماشای تلویزیون در کنارخانواده و یا دوستان بپردازند. همچنین می توان به این موضوع اشاره کرد که دامداری در حال حاضر یک معیشت پایدار محسوب نمی شود و حتی در اکثر مواقع منجر به ضرر و زیان برای دامداران می گردد و جوامع محلی به هیچ عنوان قادر به گذران زندگی خود صرفا از طریق دامداری نیستند . اما بر حسب عادت و به منظور سرگرم شدن همانند کسی که به پرورش کبوتر سرگرم است و هر روز روی پشت بام کبوتر های خود را پرواز میدهد. اکثر دامداران ما نیز وضعیتی مشابه را دارا هستند و به خاطر سرگرمی و تفریح رهسپار کوهستان و مراتع می گردند. مراتعی که به دلیل چرای مفرط و خارج از فصل پوشش گیاهی چندانی برای تامین خوراک دام ها ندارد پسدام ها با این پیاده روی های طولانی ضعیفتر و لاغرتر می شوند. پس چه دلیلی برای طی این مسافت طولانی و اتلاف وقت می تواند وجود داشته باشد؟ بنابراین علاوه بر آموزش شیوه های نوین دامداری و اصول تعذیه صحیح دام می بایست با ارتقای سطح رفاه و سرگرمی و جایگزین کردن سرگرمی ها و تفریحات مفید در بین خانوار های روستایی حتی باعث خروج دام از مراتع، و در نتیجه حفاظت از منابع طبیعی و رشد اقتصاد دامداران گردید زیرا که ترک عادت موجب مرض است و این مرض محتاج درمان و پیشگیری و مسکن است .

علاوه براین به دلیل حضور مداوم تسهیلگران در روستاهای پایلوت، ایشان به تمامی جنبه ها و شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی روستا ها واقف هستند. به عنوان مثال در روستای رزقانه که یکی از پایلوت های شهرستان بجنورد می باشد حدود دو بار در سال یک تاتر سنتی محلی با موضوع شخم توسط یکی از ریش سفیدان روستا و نوه هایش برگزار میگردد .که تاکنون فقط در مقابل اهالی همان روستا اجرا شده بودتسهیلگر پروژه با علم به این موضوع، با برگزاری تور گردشگری تخصصی و حضورحدود 60 گردشگر در این روستای مرزی و دور افتاده، تدابیری اندیشید تا این تاتر محلی در مقابل گردشگران اجرا گردد.اجرای این تاتر علاوه بر جذابیت های آن برای گردشگران باعث ارائه ی فرهنگ و داستان های متداول سنتی روستا به گردشگران گردید. برگزاری این تور همچنین دستاورد های فرهنگی و اجتماعی دیگری نیز برای جوامع محلی در پی داشت. با هماهنگی های صورت گرفته توسط تسهیلگر پروژه ، غرفه ای از محصولات محلی برپا شد  همچنین تهیه و پذیرایی غذا ، ارائه خدمات در قالب بلد محلی به گردشگران نیز از دیگر اقدامات سازماندهی شده بود که جوامع محلی برای اولین بار تجربه کردند و  تجربه های قابل توجهی بدست آوردند که برای ارتقای سطح اقتصادی- فرهنگی و اجتماعی برای روستای دور اقتاده ای مانند رزقانه بسیار پر اهمیت می باشد

- احداث کانال بتنی انتقال آب کشاورزی به منظور  صرفه جویی در مصرف آب و در نتیجه حضور سهم زیست محیطی آب در رودخانه.  

اجرای پروژه بین المللی منارید از سال  1394در محدوده سه شهرستان بجنورد، شیروان و مانه و سملقان واقع در حوزه آبخیز سد شیرین دره و شروع پروژه مدیریت جامع حوزه آبخیز سد شیرین دره از اواخر  سال 1395 در شهرستان مانه و سملقان استان خراسان شمالی. روستاهای پایلوت این پروژه در فاز اول عبارت است از قتلیش علیا در شهرستان بجنورد، تفتازان، قلهک و سرداب در شهرستان شیروان، بربرقلعه،تازه قلعه در شهرستان مانه و سملقان و در فاز دوم در سال 1396 پایلوت های ایزمان علیا و سفلی و رزقانه در شهرستان بجنورد، روستاهای رباط، شناقی در شهرستان شیروان و روستاهای ارناوه و یالانچی در شهرستان مانه و سملقان و  همینطور مقرر گردید انجام مراحل ظرفیت سازی روستای سنجد در شهرستان شیروان در سال1397 انجام گردد. 

• منطقه مورد مطالعه در حد واسط منطقه دشت گرگان با آب و هواي مرطوب و بارندگي نسبتاً بالا در غرب و آب و هواي خشک و سرد در شرق و بخش مرتفع حوزه قرار گرفته است. در اين حوزه با افزايش ارتفاع ميزان بارندگي کاسته مي¬شود. ميزان بارندگي از 200 ميليمتر تا 325 ميليمتر متغير بوده و متوسط بارندگي آن 270 ميليمتر گزارش شده است. حداکثر درجه حرارت در تيرماه و مرداد ماه به 35 درجه سانتيگراد و حداقل درجه حرارت 6- درجه سانتيگراد مي¬باشد. با توجه به متوسط ارتفاع حوزه و گراديان حرارتي متوسط دماي ساليانه 5/10 درجه سانتيگراد محاسبه شده است. بارندگي معمولاً از مهر ماه شروع و تا آخر فروردين ماه ادامه دارد. دورة يخبندان در حوزه به طور متوسط 111 روز مي¬باشد. اقليم منطقه در تقسيم¬بندي اقليمي آمبرژه خشک و سرد و نيمه خشک تعيين شده است. ميزان متوسط بارندگي حوزه 270 ميليمتر و تبخير ساليانه حدود 1500 ميليمتر است. آورد ساليانه رودخانه شيرين¬دره حدود 73 ميليون مترمکعب برآورد شده و حداکثر دبي لحظه¬اي با دوره بازگشت¬هاي 25، 50 و 100 ساله به ترتيب 148، 225 و 303 مترمکعب در ثانيه محاسبه شده است.  
  

• در محدوده مطالعاتي از يازده رده موجود ، دو رده انتی سول و اینسپتی سول وجود دارد. خاکهای رده انتی سول خاکهای جوانی هستند که در آنها تکامل پروفیلی مشاهده نمی گردد و در  رژیم های حرارتی و رطوبتی متفاوت مشاهده می گردد و خاکهای رده اینسپتی سول در مناطق مرطوب مشاهده می گردد و فاقد افق آلوویال است. در خاکهای این رده مواد و املاح دائماً آبشوئی یافته ولی نهشته نمی شوند. بافت خاکهای منطقه لوم و سیلت لوم می باشد. PH خاکها از 6/7 الی 9/7 متغیر است. درصد کربن آلی از 166/0 تا 95/0 در افق های مختلف خاک متفاوت است.
  

• حوزه سد شیرین دره از شمال به جمهوري ترکمنستان، از شرق به کوه الخاص و از جنوب به آبخيز رودخانه قوروچاي و از غرب به کوههاي دوبرار و بابابلند و همچنين سد شيرين دره محدود مي شود. همچنین  تاقديسهاي کوکلي، کونجخور، ماسينو، زاب، سرچشمه و ناوديس¬هاي لوجلي، برزلان، ماسينو و شيخ همراه با شماره از تاقديس و ناوديس به نسبت کوچک در گستره طرح ديده مي¬شوند. گسلهاي کوکلي، سرچشمه، زيد، کونجخور، لوجلي و ... همراه با تعدادي گسلهاي فرعي راستالغـز با روند شمال غرب، جنوب شرق مهمترين شکستگي¬هاي منطقه مطالعاتي هستند. به دليل وجود گسله¬هاي لرزه¬زا در منطقه و براساس شواهد تاريخ و دستگاهي پتانسيل لره¬خيزي گستره مطالعاتي بالا بوده به طوري که مبتني بر بررسيهاي انجام شده بيشترين شتاب حرکت افقي زمين با دوره بازگشت 50 ساله و احتمال رويداد 64% جهت طراحي سازه¬هاي مهم معادل g 23/0 برآورد شده است.( محيط حوزه برابر 753/246 كيلومتر و حداقل ارتفاع در منطقه برابر 696 متر از سطح دريا و حداكثر ارتفاع معادل 2687 متر از سطح دريا مي باشد )
  

• 
  

  پوشش‌ گياهي‌ مراتع‌ حوزه شيرين دره  در بهار 1386 مورد مطالعه‌ و بررسي‌ قرار گرفت‌. محاسبات‌ انجام‌ شده‌ نشان‌ داد كه‌ مراتع‌ حوزه ‌ مطالعاتي‌ سطحي‌ معادل‌ 1/96296 هكتار ( 7/59 در صد از سطح حوزه) را به‌ خود اختصاص‌ داده و در 48 واحد فيزيوگرافي پراكنده است.  بطور كلي‌ بايد گفت‌ مراتع‌ مورد مطالعه‌ يكي‌ از منابع‌ مهم‌ اقتصادي‌ اهالي‌ حوزه بوده‌ و هر ساله‌ قادر است‌ حدود  77 /10482 تن‌ علوفه‌ قابل‌ برداشت‌ توليد‌ و حدود‌  22/43678  واحد دامي‌ (گوسفندي‌) مربوط‌ به‌ دام‌ داران‌ حوزه ‌ مذكور را بمدت‌ 4 ماه‌ تعليف‌ كند. اما اين‌ منبع‌ در حال‌ حاضر تحت‌ چراي‌ مفرط‌ و طولاني‌ مدت‌ قرار دارد و بر اثر اين‌ دو عامل در برخي مناطق سير قهقرايي ‌پيدا كرده‌ بقسمي‌ كه‌ وضعيت‌ اغلب‌ آنها‌ متوسط تا ‌ضعيف‌ با گرايش منفي مي‌باشد و تركيب‌ پوشش‌ گياهي‌ نيز غالباً از گونه‌هاي‌ متوسط تا نامرغوب‌ تشكيل‌ شده‌ است‌. گرچه‌ ميزان‌ بارندگي‌ و اختلاف‌ ارتفاع‌ در محدوده‌هاي‌ مرتعي‌ و نيز وضع‌ توپوگرافي‌ رويشگاههاي حوزه  مطالعاتي حكايت‌ از شرايط‌ نسبتاً يكساني‌ دارد معهذا تحت‌ مديريت‌هاي‌ اعمال‌ شده‌ طي‌ زمان‌هاي‌ گذشته ‌تغييرات‌ مهمي‌ در تركيب‌ گونه‌ها حادث‌ شده‌ است‌ بقسمي‌ كه‌ در زمان‌ بررسي‌ 9 تيپ‌ مختلف‌ (واحد نسبتاً همگن‌ گياهي‌) مرتعي‌ از يكديگر جدا گرديدند. اين‌ تيپ‌ها در زيرحوزه ‌ها نيز كم‌ و بيش‌ تغييراتي‌ را نشان‌ داده‌اند.  بررسي‌ شرايط‌ محيطي‌ و امكانات‌ و قابليت‌هاي‌ موجود نيز نشان‌  ‌داد كه ‌پس‌ از اجراي‌ پروژه‌هاي‌ اصلاح و اعمال مديريت صحيح،‌‌ توليد آتي‌ اين‌ مراتع، به‌ دو ‌ برابر شرايط فعلي افزايش‌ مي يابد. اين‌ گزارش‌ در شش فصل‌ تنظيم‌ گرديده‌ است‌ كه‌ فصل‌ اول‌ اختصاص‌ به‌ معرفي‌ ويژگيهاي منطقه مورد مطالعه داشته, فصل‌ دوم به معرفي روش‌هاي‌ مطالعه‌ پرداخته‌ و بخش‌هاي‌ ديگر نيز به‌ ترتيب‌ در خصوص‌ سابقه مطالعاتي ،فلور حوزه ‌، تشريح‌ تيپ‌هاي‌ مرتعي ‌و جمع ‌بندي‌ وضع‌ موجود مراتع‌ بحث‌ مي‌كند. فهرست ذخيره گاه هاي جنگلي موجود در استان خراسان شمالي رديف نام شهرستان 1 جودر بجنورد 2 کوله داغ بجنورد 3 مملجه بجنورد 4 پيغو بجنورد 5 شاه کسنداغي بجنورد 6 خمبي جاجرم 7 ويوي مانه و سملقان 8 سراني شيروان

ميزان متوسط بارندگي حوزه 270 ميليمتر و تبخير ساليانه حدود 1500 ميليمتر است. آورد ساليانه رودخانه شيرين¬دره حدود 73 ميليون مترمکعب برآورد شده و حداکثر دبي لحظه¬اي با دوره بازگشت¬هاي 25، 50 و 100 ساله به ترتيب 148، 225 و 303 مترمکعب در ثانيه محاسبه شده است. همچنین این حوزه از جنوب به رودخانه قورچای منتهی می گردد. از سرچشمه ها و رودخانه های دائمی موجود در حوزه، رودخانه آسیازو می باشد که از روستای رزقانه سرچشمه می گیرد.

سطح درآمد جوامع محلی پایین می باشد و میانگین درآمد افراد در سال حدود 15 میلیون تومان می باشد

منابع اصلی و فرعی درآمد : معیشت غالب مردم منطقه کشاورزی و دامداری است. در امر کشاورزی کشت محصولاتی چون؛ گندم،  جو، کنجد، پنبه، زعفران، برنج، لوبیا، نخود، عدس و... به صورت دیم و آبی رایج است. در امر دامداری نیز پرورش گوسفند و گاو و بز رایج است.

1-درآمد زراعی منطقه

• شرح	سطح زيرکشت	ارزش ناخالص	هزينه توليد	ارزش خالص	هزينه واسطه­اي	ارزش افزوده
  گندم و جو	12252	43140	243168	18824	ــ	18824
  جمع	12252	43140	24316.8	18824	ــ	18824

  
  

2-باغداری: مجموع درآمد خالص توليدات باغداري سالانه حدود 4000 ميليون ريال

3-دامی: درآمد خالص توليدات به ريال 3333270000

• -اجرای موفق پروژه های مشارکتی در راستای هدف اصلی حفظ منابع طبیعی -میزان مشارکت و انسجام جوامع محلی(ایجاد تشکل های محلی) -تقویت انسجام سازمانی و بخش های خصوصی -تشکیل کمیته های سازمانی در سطوح مختلف -اشتغالزایی و درامدزایی در روستاها با هدف ایجاد معیشت های جایگزین و کاهش وابستگی به بهرهبرداری از  منابع طبیعی انجام اقدامات سازگار با اهداف متعالی پروزه (حفظ آب و خاک) -رضایت و استقبال روستاهای هدف -مطالعات تدوین سند راهبردی استانی -بازدیدها از سایر پایلوت های موفق

  -مستندسازی
  

از مشکلات و چالش های طرح مدیریت جامع حوزه های آبخیز استان خراسان شمالی می توان به مواردی چون توسعه نامتوازن اقتصادی، عدم مدیریت یکپارچه، تخریب اراضی، سیل خیزی و فرسایش پذیری، مهاجرت و رفاه اجتماعی پایین اشاره کرد.

• -موانع سياستي: اگرچه دولت ايران سياست هايي را براي پرداختن به تخريب منابع طبيعي و محيط زيست تدوين كرده است، اما فقدان يك دستورالعمل سياستگذاري منسجم، براي رويكردي هماهنگ در مديريت جامع منابع طبيعي، مانعي مهم بوده است. سياست هاي سازمان هاي مختلف در اغلب اوقات با هم سازگاري نداشته و بعضاً در تضاد با هم هستند. گرچه تلاش هايي در راستاي جامع سازي سياستگذاري و فعاليت ها انجام شده، اما اين تلاش ها از بي تعهدي ها و عدم پايبندي سازماني و سياسي،بسيار آسيب ديده اند.و منجر به عدم پایداری فعالیتهای انجام شده در سطح محلی شده است. بنابراين، ارتقاي تعهد سازماني، سياسي و پايبندي براي اجرا، پايدارسازي هماهنگي جامعيت ميان بخش ها و نهادهاي مختلف بستگي دارد. فقدان مشوق هاي مالي جوامع محلي و ساير دست اندركاران براي حفاظت از منابع طبيعي در ادامه مسیر پروژه، تامين نامناسب بودجه و عوامل مرتبط ديگر، موجب مي شود تا منابع مالي قابل استفاده براي مديريت جامع منابع طبيعي، متناسب با نيازها نباشد.
  

11- رفع چالش های مربوط به بهره برداری از محصولات فرعی مراتع و همینطور بهرهبرداری از اقتصادی تر از مراتع با رویکرد حفظ احیاء و بهره برداری پایدار و در نتیجه واگذاری اجرای طرح های حفاظتی و احیایی و اقتصادی به مرتعداران ذینفع سامان های عرفی از طریق تهیه طرح مرتعداری.

هدف اصلی پروژه، رفع خلاء ها و موانع قانونی موجود جهت مدیریت یکپارچه منابع طبیعی از طریق توسعه و تقویت هماهنگی، ظرفیت سازمانی و اشتراک دانش و نیز به نمایش گذاردن شیوه های موفق و پایدار مدیریت آب و اراضی و تعمیم آن ها به سطوح بالاتر می باشد. به طور کلی هدف نهایی این طرح، توسعه مدیریت یکپارچه منابع طبیعی تجدید شونده و سازگاری با شرایط اقلیمی با توجه به مشارکت کلیه ذینفعان اعم از مردان، زنان، کودکان، جوانان است تا ضمن تامین منافع جهانی زیست محیطی با حمایت و حفاظت از ظرفیت  و توان زیست بوم ها کالاها و خدمات مورد نیاز معیشت مردم محلی مهیا شود.

روش های معمول در واقع همان روش هایی بوده است که دولت تا پیش از این اجرا می کرده است که در پی آن متحمل هزینه های بسیار و در برخی موارد عدم کسب نتایج مثبت شده است. با عنایت به تلاش دولت به منظور برون سپاری کارها به بخش های خصوصی و کوچکتر کردن بدنه خود این معنا تلقی میگردد که در صورت عدم مشارکت جوامع محلی در عملیات اجرایی مختلف دولت توان تخصیص اعتبار مورد نیاز برای اجرایی شدن عملیات را ندارد. همچنین حرکت در راستای چارچوب ها و قوانین دولتی و استفاده صرف از کارشناسان دولتی  و توقعات مردم و جوامع محلی از سیستم دولتی و حل مسائل و مشکلات از بالا به پایین از دیگر روش های معمول مورد بحث می باشد. باید گفت که این فعالیت ها توسط دولت بسیار زمان بر و هزینه بر و آکنده از خطا می باشد.  

در رابطه با روش های مورد بحث می توان گفت مردم محلي و بومي و گروه های برنامه ریزی و توسعه در اجرای تمامي پروژه ها مسئولیت می پذیرند و آنها تشويق مي شوند تا در فرايند تصميم گيری، برنامه ریزی و اجرا  مشاركت كنند و این امر یکی از سیاست ها و روش هایی است که منجر به موفقیت طرح و استقبال مردمی شده است. همچنین یکی دیگر از سیاستهای طرح موفق منارید و مدیریت جامع حوزه آبخیز تقویت انسجام سازمانی در سطح استان است، به نحوی که در اجرای هر پروژه، ارگان ذیصلاح مربوطه تایید و نظارت دارد. 

از فعالیتهای پروژه مدیریت جامع  در بخش تقویت انسجام سازمانی می توان به برگزاری جلسات متعدد در سه کارگروه در سطح استانی، شهرستانی و هسته کارشناسی بین بخشی اشاره کرد. همچنین از فعالیتهای پروژه مدیریت جامع  در حوزه توانمندسازی و مشارکت جوامع محلی می توان به ظرفیت سازی، نیاز سنجی، اولویت بندی مشکلات و تحلیل آنها و برگزاری دوره های آموزشی بر اساس نیاز مردم (88707 نفر- ساعت) ، ایجاد تشکل های محلی از جمله 14 گروه برنامه ریزی و توسعه و صندوق اعتباری خرد با عضویت بیش از 1054 نفر از جوامع محلی، فعالیتهای مشارکتی بیولوژیکی از جمله اجرای 4400 هکتار قرق مشارکتی و مرمت و احداث 6 باب آبشخور در روستاهای هدف، پروژه های مشارکتی منابع آب از جمله احداث کانال بتنی انتقال آب در 5 روستای هدف به طول 5800 متر، برگزاری تورهای آموزشی- مطالعاتی و مستندسازی تمامی فعالیتها، استفاده از سوخت های جایگزین و انرژی های نو از جمله توزیع تنورگازی و آبگرمکن خورشیدی به تعداد 35 عدد، راه اندازی معیشتهای جایگزین از جمله توسعه صنعت قالی بافی و تابلو فرش و چرخه تولید نخ از پشم و چرخه تولید نخ ابریشمی از نوغان و توسعه صنعت نساجی، تلاش در راستای اصلاح الگوی کشت و توسعه کشت محصولات با نیاز آبی کم از جمله کشت مزرعه الگویی زعفران اشاره کرد- اصلاح نژاد دام به منظور خروج دام از مرتع-تهیه طرح مرتعداری به منظور حفظ،احیاء و بهرهبرداری پایدار از مراتع و...

در هر دو روش هدف خدمت رسانی بوده و در راستای منتفع شدن مردم و جوامع محلی گام برداشته می شود و دستیابی به اهداف مثبت در هر دو روش مشمول وقت و هزینه بوده لذا تخصیص اعتبارات به موقع برای اجرایی شدن عملیات در هر دو روش لازم و پر اهمیت است.  

تفاوت ها: 1-تصمیم گیری بر عهده ی مردم می باشد 2- اعتماد سازی 3-پیگیری جهت رفع نیاز های جوامع محلی براساس اولویت های بیان شده از جانب ایشان 4- همراهی با جوامع محلی به صورت مداوم و مستمر و شبانه روزی از طریق برگزاری جلسات متوالی هفتگی 5-پیگیری 6- القای حس اعتماد به نفس و انگیزه مشارکت و اعتماد به دولت در روش موفق پروژه وجود دارد.

بله- تعمیم تجربیات بدست آمده از دانش بومی و روش های موفق و آزموده شده از پایلوت های اولیه به پایلوت های جدید پروژه مدیریت جامع حوزه آبخیز. در ابتدا 5 روستای پایلوت وجود داشت و اینک با توجه به موفقیت های بدست آمده به درخواست جوامع محلی شورا ها و دهیاران روستا های دیگر و نظر مساعد آقای مهندس وحید مدیر کل محترم منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان شمالی. 

-« تصویب پروژه توان افزایی بر اساس مدل موفق پروژه منارید و مدیریت جامع حوزه آبخیز برای روستاهای دیگر استان» نیز با توجه به تصمیم دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان شمالی 

1- شرکت های گردشگری خصوصی می سی نو  و NGO  های خصوصی در برگزاری تور های گردشگری

2-     آموزشگاه ها و شرکت های آزاد جهت آموزش کلاس های در خواستی از سوی جوامع محلی از جمله آموزش خیاطی ، چرم و نساجی

• 1-     سازمان مدیریت و برنامه ریزی در تامین و تخصیص اعتبار و مبادله موافقتنامه
• 2-     اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان شمالی و ادارات شهرستان های محدوده حوزه
• 3-     سازمان جهاد کشاورزی استان و مدیریت های شهرستان
• 4-     فرمانداری ها و بخشداری ها
• 5-     سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی
• 6-      بنیاد مسکن انقلاب اسلامی
• 7-     مرکز آموزش فنی و حرفه ای
• 8-     مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی
• 9-     علوم پزشکی استان
• 10- شرکت آب و فاضلاب روستایی استان
• 11- شرکت آب منطقه ای استان
• 12- اداره کل دامپزشکی استان
• 13- اداره کار تعاون و رفاه اجتماعی استان
• 14- صندوق کار آفرینی امید
• 15- شرکت شهرک های صنعتی خراسان شمالی

الف:خصوصی و غیر دولتی

1-     شرکت های گردشکری و NGO ها در اطلاع رسانی و تبلیغ و برگزاری تور های گردشگری در روستاآموزشگاه ها و شرکت های آزاد جهت آموزش کلاس های در خواستی از سوی جوامع محلی از جمله آموزش خیاطی ، چرم و نساجی

2-     قرارگاه پیشرفت و آبادانی سپاه حضرت جواد الائمه خراسان شمالی در زمینه پروژه های آموزشی و معیشتی فرش و تابلو فرش، اصلاح نژاد دام و احداث آبشخور و حمام ضد کنه و تهیه طرح مرتعداری های پایلوت، برگزاری دوره های آموزشی بهداشت سلامت و طب سنتی، تامین هزینه مصالح ساخت اتاقک دستگاه دیجیتال

ب: دولتی

1-     سازمان مدیریت و رنامه ریزی در تامین و تخصیص اعتبار و مبادله موافقتنامه با عنوان "تقویت و انسجام سازمانی در مدیریت یکپارچه منابع طبیعی"

2-     اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان شمالی و ادارات شهرستان های محدوده حوزه احداث 7 باب  آبشخور و مرمت چشمه، تخصیص زمین به مساحت 5 هکتار برای احداث استخر ذخیره آب کشاورزی ،اجرای 437 هکتار عملیات بیولوژیک و کاشت 2500 اصله نهال گلدانی زرشک کوهی ، توزیع 24 دستگاه آبگرمکن خورشیدی، خرید دستگاه جدید  پیله کشی ، توزیع 150 هکتار بذر یونجه، برگزاری تور گردشگری با ارائه خدمات از طرف جوامع محلی، تهیه طرح مرتعداری برای حدود 13 هزار هکتار اراضی مرتعی، تخصیص 7 هکتار زمین جهت ساخت مسکن جوانان به بنیاد مسکن، تامین اعتبار اجرای دیوار ساحلی روستای بربرقلعه، توزیع تنور گازی در روستای فاقد نانوایی تازه قلعه، تامین اعتبار عملیات سازه سنگ ملاتی روستای ارناوه  

3-     سازمان جهاد کشاورزی استان و مدیریت های شهرستان: نقشه برداری و نظارت به منظور احداث پوشش بتنی برای انهار، احداث استخر و آبیاری تحت فشار، تامین نهال توت و کمک در زمینه توسعه نوغانداری، تامین و تخصیص علوفه ارزان قیمت، تامین بخشی از اعتبار احداث حمام ضد کنه روستای سرداب، کمک به بخشی از هزینه های لوله گذاری بین باغات (تهیه لوله300 متر)، برگزاری دوره های اموزشی تخصصی از جمله دامپروری، زنبور داری و ...

4-     فرمانداری ها و بخشداری ها: دستور مشارکت ادارات شهرستان با پروژه، احداث یک واحد کارگاه پیله کشی ابریشم، تامین اعتبار  احداث3 باب اتاقک به منظور استقرار دستگاه دیجیتال تلویزیون

5-     سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی: نظارت و کارشناسی جهت راه اندازی و توسعه صنایع دستی از طریق نوغانداری و نخریسی ابریشم، صدور مجوز و هماهنگی برگزاری تور گردشگری، نظارت و کارشناسی در خصوص راه اندازی و توسعه صنایع دستی از طریق نخریسی پشم-نساجی و پته دوزی، تصویب تسهیلات بانکی به 21 نفر از بانوان و ازای هر نفر 100 میلیون ریال در راستای توسعه نساجی (روستای تفتازان)، نظارت و کارشناسی به منظور راه اندازی و توسعه صنایع دستی از طریق پته دوزی

6-      بنیاد مسکن انقلاب اسلامی:  تفکیک و واگذاری عرصه جهت ساخت مسکن جوانان

7-     مرکز آموزش فنی و حرفه ای: تامین بخشی از هزینه ها و مربی مجرب در زمینه آموزش خیاطی، کیف چرم

8-     مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی: تامین مربی و بخشی از هزینه های اموزشی و برگزاری دوره های آموزش دامداری و دامپروری برای دامداران

9-     علوم پزشکی استان: همکاری در برگزاری دوره های آموزشی بهداشت سلامت و طب سنتی

10- شرکت آب و فاضلاب روستایی استان: همکاری در زمینه تامین آب شرب بهداشتی در رابطه با درخواست های ارسالی از طرف پروژه ازجله آ شرب روستا های رزقانه و ارناوه

11- شرکت آب منطقه ای استان: آبرسانی آب شرب روستای سرداب

12- اداره کل دامپزشکی استان: برگزاری دوره های آموزشی  بهداشت و سلامت (انسان و دام)، تامین و توزیع  بطری سم ضد کنه به منظور سم پاشی دامداری ها

13- اداره کار تعاون و رفاه اجتماعی استان: تصویب تسهیلات بانکی برای 21 نفر از بانوان و به  ازای هر نفر 100 میلیون ریال در راستای توسعه نساجی (روستای تفتازان)

14- صندوق کار آفرینی امید: تصویب و اعطای تسهیلات بانکی برای 21 نفر از بانوان و به  ازای هر نفر 100 میلیون ریال در راستای توسعه نساجی (روستای تفتازان)

15- شرکت شهرک های صنعتی خراسان شمالی: همکاری در زمینه صنعت فرش و تابلو فرش و تکمیل چرخه شبکه فرش بافی ایجاد شده

کمیته امداد: برگزاری کلاس نازک دوزی و خیاطی دوره مقدماتی در روستا های رباط و قلهک

بهبود معیشت مردم و رفاه اقتصادی از طریق افزایش میزان بهره وری پایدار از اراضی و بهره برداری بهینه از منابع آبی؛ کمک به درآمد زایی در مناطق روستایی؛ ایجاد مشاغل جایگزین؛ بهبود کیفیت زندگی از طریق افزایش منافع اقتصادی و ارتقا وضعیت سلامت در این مناطق؛ روستاهای مشارکت کننده بواسطه اصلاح شرایط موجود، پایدار سازی و افزایش اقدامات حفاظتی و مولد (کالا و خدمات محیط زیستی) در منابع طبیعی (خاک، آب، پوشش گیاهی) منافع اقتصادی و زیست محیطی کسب می کنند

تحقق منافع محیط زیستی، منافع مهمی  را در راستای توسعه انسانی به همراه خواهد داشت.  برخی از این منافع عبارتند از: 1- توقف روند نزولی بهره وری منابع طبیعی و رشد و تعالی آن؛ 2- احیاء پوشش گیاهی و بهبود تنوع زیستگاهی در مراتع، جنگل ها و یا اراضی جنگلی تخریب شده ؛ 3- افزایش (تنوع زیستی )گونه های گیاهی و حیوانی) در محصولات کشاورزی، احشام و یا منابع جنگلی؛ 4- حفاظت از تنوع فرهنگی ایران به موازات روش های پایداری که  برای بهره برداری از مراتع و جنگل ها در صورت می پذیرد. بنابراین دستاوردهای پروژه، فقر و تنگدستی را کاهش خواهد داد. توسعه معیشتهای جایگزین در میان جوامع روستایی و ارتقا تولید و کاهش شدت چرا در عرصه های طبیعی به توسعه پایداری منجر خواهد شد و منافع گروههای اصلی روستایی نظیر کشاورزان، دامداران و آبخیز نشینان را به همراه خواهد داشت.  

1-پیروی ساکنین سایر حوزه های آبخیز از این روش 2-حفظ خاک و آب موجب منتفع شدن ساکنین مناطق پایین دست از آب کافی می شود و همینطور جلوگیری از انباشت رسوبات در سد موجب افزایش طول عمر سد و افزایش ذخیره ی آب سد موجب تامین آب شرب و مصرفی ساکنین شهر های استان می گردد. همچنین  اجرای موفق پروژه باعث استقبال و درخواست سایر روستاهای منطقه برای اجرای پروژه در آن روستاها شده است و نیز اقدامات صورتگرفته در بازاریابی و فروش محصولات تولیدی به سایر روستاها و ایجاد شغل به صورت غیر مستقیم تأثیر داشته  است.

بله- حذف پیمانکار و سپردن کار به صورت مستقیم به جوامع محلی در نتیجه حذف ضریب منطقه ای و بالاسری در اجرای عملیات (ساخت کانال انتقال آب بتنی) استفاده از نیروی کار محلی و در نتیجه در آمد زایی برای اهالی بومی منطقه- استفاده از نیروی کار محلی به صورت رایگان و حذف هزینه های نقل و انتقال مصالح به دلیل مشارکت جوامع محلی- به طور مثال در ساخت کانال انتقال آب بتنی در روستای قتلیش با توجه به هزینه های ابلاغ شده از سوی سازمان جهاد کشاورزی برای احداث هر کیلومتر کانال انتقال آب 150 میلیون تومان اعتبار مالی بر آورد گردیده است اما با سازو کار های بیان شده در بالا هزینه ساخت 1500 متر کانال بتنی با مشارکت جوامع محلی با مبلغ حدود 70 میلیون تومان اجرا گردید

بله- با توجه به تکرار اموزش های داده شده مطابق با سیاست های پروژه مورد بحث و برگزاری جلسات هفتگی و بدست آوردن تجربیات موفق و درس آموخته ها به مرور زمان این واقعیت برای ساکنین منطقه قابل پذیرش خواهد بود که تنها راه نجات ایشان گفتگو و مارکت در کارها و پیروی از راهکار های آموزش داده شده خواهد بود.

* زان سان که همی علم به تکرار فزاید -فر تو ز تکرار و اعادت شود افزون*

 بله- به سایر روستاهای واقع در حوزه سد شیرین دره و همینطور به سایر حوزه های آبخیز استان 

بله- انعقاد تفاهم نامه های مختلف به منظور تجمیع منابع اعتباری دستگاه های اجرایی- همینطور سازمان جنگل¬ها، مراتع و آبخیزداری کشور، استانداری، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، فرمانداری های شهرستان جاجرم و گرمه در تأیید  و تعمیم و تامین اعتبار همکاری لازم را داشته اند. همچنین مرکز آموزش فنی و حرفه ای در برگزاری دوره های آموزشی آمادگی و مساعدت لازم را اعلام نموده است.

درس آموخته ها با توجه به تجارب بدست آمده به صورت پیشنهاد مطرح می گردد و در بطن خود حکایت از راه های ناموفق پیموده شده می کند.

- منابع انسانی برای هر پروژه و الگو یکی از مهمترین منابع و پتانسیل های در خور توجه می باشد. باید از منابع انسانی آگاه و متخصص برای پروژه های مشارکتی استفاده کرد. با توجه به تجارب به دست آمده می بایست در ادامه روند کار در جهت رفع نیازهای مادی و حفظ انگیزه و فعالیت بیشتر عوامل با توجه به تجارب به دست آمده باید معیشت تسهیلگران و عوامل اجرایی پروژه ابتدا در اولویت قرار گیرد. لذا پیشنهاد می گردد علاوه بر انتخاب تسهیلگران بومی، تدابیری در رابطه با امنیت شغلی و درآمد مکفی برای تسهیلگران اندیشیده شود. امنیت شغلی و معیشتی تسهیلگران تمرکز کار را بر کار میدانی افزایش داده و در نتیجه میتواند برای ایجاد معیشت های جایگزین و پیگیری هر چه بیشتر نیاز های اولویت دار جوامع محلی راه گشا باشد.

-با توجه به تجارب به دست آمده  لازم است به دقت مشارکت افراد، شورا ها و دهیاران در زمان ورود به روستا و به خوبی بررسی گردد. لازم به ذکر است که همیشه در روستا هایی که امکانات و منابع آبی و درآمدی بالایی وجود دارد تجربه های مشارکتی خوبی به دست نمی آید در برخی مواقع امکانات و نعمات الهی موجود از جمله منابع آبی باعث تنش بیشتر گردیده و اقدامات پروژه های مشارکتی را با مشکل مواجه می کند. نکته دیگر این است که به ارگان های صاحب قدرت و اعتبار یا اجازه موازی کاری در پایلوت ها داده نشود. و یا اگر تدابیر همکاری با آن ها اندیشیده می شود طوری باشد که اقدامات صورت گرفته در حوزه عمل به صورت مشترک و با هماهنگی با عوامل پروژه و الگوی موفق انجام گردد. 

• - تجربه نشان داده است جوامع محلی پس از برگزاری کارگاه های آموزشی رفته رفته به پروژه و اهداف آن اعتماد بیشتری خواهند کرد و روحیه مشارکت پذیری در آن ها بالاتر می رود اما آنچه که اهمیت دارد. پاسخ مناسب به این اعتماد از طریق فراهم نمودن امکانات و زیرساخت ها و ایجاد اشتغال است که  نیاز  به حمایت همه جانبه مسئولین دارد البته باید در رأس کار و به صورت سلسه مراتبی موضوع کاملاً حل شود تا در سطوح پایین تر دستگاه اجرایی همکاری بیشتری با پروژه داشته باشند. (همانند آنچه که در پروژه مدیریت جامع حوزه آبخیز استان اتفاق افتاده است). همچنین پیشنهاد می شود در صورت نبود اعتبار مالی از اضافه کردن پایلوت های جدید خودداری گردد تا زمانی که این اعتبار جذب شود.
• -پیشنهاد میگردد اگر پروژه ای دارای اعتبار مناسبی است حدالامکان در حوزه عمل آبخیزداری از روستاهای بالادست حوزه شروع شود تا با کنترل هدف هدر رفت و بهینه سازی مصرف آب و انجام مطالعات ابخیزداری و اجرای عملیات مکانیکی کنترل رسوب و سیلاب و اجرای پروزه های بیولوژیکی کل حوزه و منطقه از منافع حاصل از این اقدامات منتفع گردند. در این صورت پس از تعمیم پروژه به روستاهای پایین دست ابتدا یک کار زیربنایی انجام شده و در نتیجه آن پایلوت جدید دارای شرایط مساعد تری می باشد.در این حالت نتایج اقدامات انجام شده با پای خود به روستاهای پایین دست رفته و منتج به ظرفیت سازی و اعتماد سازی پیش از موعد ورود به روستا می گردد. زیراکه اگر در بالادست هدر رفت آب کاهش پیدا کند روستاهای پایین دست شاهد جاری شدن آب قابل دسترسی در رودخانه های خشک شده خود خواهند بود اگر در بالادست پوشش گیاهی حفظ و تقویت گردد و رسوب کنترل شود روستاهای پایین دست نیز دیگر شاهد خرابی ناشی از سیل و از دسترس خارج شدن مقادیر باورنکردنی آب و خاک نخواهند بود. اما در صورت کمبود اعتبارات مالی عمرانی و زیر بنایی مناسب بهتر است پروژه درروستاهای کم در آمد و فاقد منابع آبی ادامه پیدا کند.
• -پیشنهاد میگردد در موافقتنامه های مبادله شده به دلیل فعالیت های بین رشته ای، محدودیتی در پیشنهادات مطرح شده در موافقتنامه، از طرف سازمان مدیریت و برنامه ریزی گذاشته نشود. - حدالامکان در حوزه عمل آبخیزداری از انتخاب روستاهای دارای منابع آبی مناسب و تمکن مالی خوب خودداری گردد مگر اینکه پروژه مدیریت جامع دارای دلایل منطقی از جمله بالادست بودن آن روستا باشدکه البته این امر می بایست در هنگام انتخاب اولین پایلوت های پروژه و وجود اعتبارات مالی مساعد، جهت اجرای عملیات عمرانی از جمله کانال بتنی، استخر ذخیره آب و اجرای شبکه آبیاری تحت فشار و... اتفاق افتد. 
  

- نتایج در پروژه مدیریت جامع حوزه آبخیز  استان نشان داد که اجرای پروژه های آبخیزداری و  سایر پروژه ها با مشارکت جوامع محلی حفاظت آن را در آینده بهتر تضمین می کند. در غیر این صورت منجر به شکست می گردد.

- خود جوامع محلی نیز در حال حاضر به این نتیجه رسیده اند که کمبود آب وجود دارد پس باید به سمت کشت های جایگزین و روش های آبیاری جدید حرکت کنند که البته این حرکت نیازمند حمایت مسئولین است و در پروژه مدیریت جامع حوزه آبخیز هم به این مهم توجه شد و با توجه به شرایط منطقه کشت زعفران و پسته ترویج پیدا کرده است. بحث انرژی ها نو و جایگزین به ویژه انرژی خورشیدی در مناطق بیابانی در بین جوامع محلی آنچنان شناخته شده نیست. که خوشبختانه این یکی از اهداف پروژه است و به آن پرداخته که نتیجه آن نیز نصب آبگرمن های خورشیدی در منطقه و بوده است، البته مسئولین نیز می توانند بیشتر و بهتر از این مسئله حمایت کنند.