حق مالکیت معنوی مربوط به پروژه احداث دیوار ساحلی رودخانه ارناوه شهرستان مانه و سملقان  (اجرا شده توسط اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان مانه و سملقان به نمایندگی از سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور) می باشد و با مشارکت جوامع محلی و همکاری اداره آب منطقه ای شهرستان اجرا شده است..

اجرای پروژه زیر نظر اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان شمالی و اداره منابع طبیعی و آّبخیزداری شهرستان مانه و سملقان به صورت هماهنگ و منسجم از همکاری پیمانکاران، اداره آب منطقه ای  و مشارکت مردمی بهره برده و بصورت شایسته ای در پیشبرد اقدامات و اهداف متعالی پروژه همکاری مینمایند.

حفاظت از خاک و آب، بهبود شرایط معیشت، ایجاد معیشت جایگزین

- جلوگیری از بین رفتن زمینهای کشاورزی و پرشدن مخازن سـدها و کـاهش عمـر مفیـد آنهـا

تثبیت رودخانه با ایجاد سازه های متنوع جهت احیاء اراضی فرسایشی و سیل خیز که باعث تخریب اراضی کشاورزی میگردید.  

پروژه فوق از شروع مطالعات پایه و بحث تفصیلی اجرایی و پردازش و نقشه برداری اجرایی کار به عنوان طرح پایلوت بمنظور تعمیم و توسعه آن به سایر حوزه های آبخیز استان

با انجام  این پروژه در بخش آبخیزداری با حجم ۷۵۰مترمکعب و  تامین اعتبار از محل صندوق توسعه ملی  (۲۱۱۵میلیون ریال) به مدت 10سال به بهره برداری می رسد

پروژه سازگاری کامل با شرایط نامطلوب اقلیمی دارد. بطوریکه پارامترهای از بین رفتن پوشش سطحی خاک و پی آن سیل آبهای مخرب در اجرای پروژه پیش بینی نموده است.

 پیرو درخواست گروه برنامه ریزی و توسعه روستای بربرقلعه جلسات ظرفیت سازی با حضور اهالی روستا و تسهیلگر پروژه مدیریت جامع به میزان 5000 نفر- ساعت در روستا برگزار گردید. که موضوع احداث دیوار ساحلی رودخانه در بالادست روستا برای جلوگیری تخریب کنار رودخانه ، لایه روبی بستر رودخانه به دلیل هدایت سیلابها و کاهش مشکلات زیست محیطی از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.

پروژه با مشارکت ساکنان و ذینفعان منطقه (جوامع محلی با تامین نیروی کار به تعداد20 نفر و تامین تجهیزات مورد نیاز نظیر تراکتور و تانگر آب و... ) انجام گرفت.

3- توسعه بخش کشاورزی در مناطق پایین دست         

جوامع محلی به عنوان تشکل­های ذینفع در پروژه مورد آموزش و ارتقای آگاهی با تشکیل کلاس­های آموزشی به میزان 5000 نفر-ساعت قبل و حین انجام پروژه قرار گرفتند و همچنین سازمان­های مردم نهاد منطقه نیز در خصوص این پروژه همکاری نمودند و باعث افزایش سطح عمومی آگاهی جوامع محلی و سایر جوامع درگیر با پروژه گردیدند، همزمان با اجرای این پروژه تشکیل صندوق اعتباری خرد به تعداد دو صندوق در روستاهای تازه قلعه و بربرقلعه با عضویت تعداد 54 نفر در 6 گروه انجام گرفت که تعداد این گروهها هم اکنون 10 گروه با عضویت تعداد 116 نفر شده است.

فرسایش رودخانه ای به نوبه خود موجب بروز خطرات و خسارات عدیده ای برای اراضـی مجـاور رودخانـه هـا و مسـتحدثات ساحلی میشود، به طوریکه سالانه میلیونها تن از خاکهای با ارزش اراضی حاشیه رودخانه ها دچار فرسایش شـده و عـلاوه بـر هـدر رفتن خاك با ارزش، موجب از بین رفتن زمینهای کشاورزی و پرشدن مخازن سـدها و کـاهش عمـر مفیـد آنهـا و همچنـین ایجـاد مشکلات زیادی در بهره برداری از تأسیسات آبگیری و انتقال آب میشود.

-توسعه بخش کشاورزی در مناطق پایین دست

پروژه مذکور باعث افزایش دانش و آگاهی جوامع محلی نسبت به حفاظت از منابع طبیعی، شناخت نقش پروژه­هایی نظیر دیوار ساحلی در حفاظت از محیط زیست و سرمایه­ های طبیعی، شناخت نقش وجود سرمایه ­های اجتماعی نظیر تشکل و تعاونی در پیشبرد اهداف و برنامه ­های محدوده گردیده است و از طرفی به لحاظ اقتصادی نیز برای جوامع محلی در زمان اجرای پرژه به لحاظ اشتغال موقت برای 20 نفر از اهالی سود آور بوده و در آینده نیز به لحاظ جلوگیری از فرسایش زمین­های کشاورزی و باغات سودآور خواهد بود.

با عنایت به هدف نهایی و متعالی پروژه که حفظ آب و خاک به عنوان اساسی ترین و حیاتی ترین فاکتور های زیست محیطی می باشند. لذا کلیه اقدامات صورت گرفته دارای اثرات زیست محیطی مثبت در محیط زیست انسانی و حیات وحش می باشند

- عملیات ساختمان سازه (فاز دوم): شروع 10 خرداد 1398 پایان 30 شهریور 1398

حوزه آبخیز ارناوه دارای چهار سامان عرفی بنام های بربرقلعه، تازه قلعه، يالانچي و ارناوه مي باشد.پروژه مدیریت جامع و منارید در آن از سال ۱۳۹۵ تاکنون فعالیت دارد.بر اساس بررسي ها و آمارهاي اخذ شده در سال 1395، کل جمعيت روستاهاي منطقه مورد مطالعه 947 نفر مي باشد كه در قالب 259 خانوار در چهار روستا سكونت دارند. روستاي بربر قلعه به عنوان مرکز دهستان دارای 119خانوار و 429 نفر جمعیت در حوزه می باشد و شغل اکثریت مردم کشاورزی و دامداری می باشد که جهت رسیدن به هدف مورد نظر با استفاده از روش های تسهیلگری اجتماعی نظیر PRA اطلاعاتی نظیر وضعیت اقتصادی، اجتماعی ، فیزیکی و منابع طبیعی تحلیل و بررسی شد.

منطقه مورد مطالعه در حد واسط منطقه دشت گرگان با آب و هواي مرطوب و بارندگي نسبتاً بالا در غرب و آب و هواي خشک و سرد در شرق و بخش مرتفع حوزه قرار گرفته است. در اين حوزه با افزايش ارتفاع ميزان بارندگي کاسته مي شود. ميزان بارندگي از 200 ميليمتر تا 325 ميليمتر متغير بوده و متوسط بارندگي آن 270 ميليمتر گزارش شده است. حداکثر درجه حرارت در تيرماه و مرداد ماه به 35 درجه سانتيگراد و حداقل درجه حرارت 6- درجه سانتيگراد مي باشد. با توجه به متوسط ارتفاع حوزه و گراديان حرارتي متوسط دماي ساليانه 5/10 درجه سانتيگراد محاسبه شده است. بارندگي معمولاً از مهر ماه شروع و تا آخر فروردين ماه ادامه دارد. دورة يخبندان در حوزه به طور متوسط 111 روز مي باشد. اقليم منطقه در تقسيم بندي اقليمي آمبرژه خشک و سرد و نيمه خشک تعيين شده است. ميزان متوسط بارندگي حوزه 270 ميليمتر و تبخير ساليانه حدود 1500 ميليمتر است. 

در محدوده مطالعاتي از يازده رده موجود ، دو رده انتی سول و اینسپتی سول وجود دارد. خاکهای رده انتی سول خاکهای جوانی هستند که در آنها تکامل پروفیلی مشاهده نمی گردد و در  رژیم های حرارتی و رطوبتی متفاوت مشاهده می گردد و خاکهای رده اینسپتی سول در مناطق مرطوب مشاهده می گردد و فاقد افق آلوویال است. در خاکهای این رده مواد و املاح دائماً آبشوئی یافته ولی نهشته نمی شوند. بافت خاکهای منطقه لوم و سیلت لوم می باشد. PH خاکها از 7/6 الی 7/9 متغیر است. درصد کربن آلی از 0/166 تا 0/95 در افق های مختلف خاک متفاوت است. 

بررسی وضعیت هزینه و درآمد از منابع مختلف تولید در حوزه ارناوه نشان می دهد که همه فعاليتها در حوزه از وضعیت یکسانی به جهت کسب درآمد برخوردار نیستند و این رابطه مستقیم با نوع فعالیت خصوصا میزان دسترسی به منابع آب دارد .در بین فعالیتها، زراعت ، دامداری و باغداری بترتیب تشکیل دهنده درآمد عمده ساکنان حوزه می باشد ، سطح درآمد جوامع محلی پایین می باشد و میانگین درآمد افراد در سال حدود 15 میلیون تومان می باشد.

منابع اصلی و فرعی درآمد : معیشت غالب مردم منطقه کشاورزی و دامداری است. در امر کشاورزی کشت محصولاتی چون؛ گندم،  جو، پنبه، برنج به صورت دیم و آبی رایج است. در امر دامداری نیز پرورش گوسفند و گاو و بز رایج است.

بهره برداری از مراتع به صورت مشاعی بوده و اغلب اراضی زراعی دارای تداخلات با اراضی ملی می باشد. برخی از اراضی زراعی و باغات و مستثنیات اهالی دارای سند مالکیت می باشد. بهره برداری از گیاهان دارویی به جز سامان های عرفی دارای طرح مرتعداری و طرح بهره برداری به صورت غیر هدفمند برداشت و با قیمت نازلی به فروش می رسد.

با توجه به خشکسالی های متوالی و نیاز به استفاده بهینه از منابع آبی ، طرح انتقال آب مزارع کشاورزی با استقبال خوب کشاورزان روبرو شده که اجرای این پروژه­ها می­تواند از هدر رفت آب جلوگیری کرده و به افزایش راندمان آبیاری کمک بسیار زیادی کند.  سرعت انتقال آب افزایش  داشته و  اختلافات بین باغداران بر سر توزیع آب کاهش یافته است.

مشکلات: عدم وجود جاده مناسب و صعب العبور بودن محل اجرای پروژه و عدم آگاهی ذی­نفعان پروژه از فرآیند اجرایی پروژه و اثرات آن.

چالش­ها: وجود سیلاب­های مخرب فصلی و فرسایش دامنه­ای و فقر پوشش گیاهی مرتعی و جنگلی و وجود مشکلات معیشتی ناشی از عدم درآمد کافی از دامداری وکشاورزی

موانع سياستي: اگرچه دولت ايران سياست هايي را براي پرداختن به تخريب منابع طبيعي و محيط زيست تدوين كرده است، اما فقدان يك دستورالعمل سياستگذاري منسجم، براي رويكردي هماهنگ در مديريت جامع منابع طبيعي، مانعي مهم بوده است. سياست هاي سازمان هاي مختلف در اغلب اوقات با هم سازگاري نداشته و بعضاً در تضاد با هم هستند. گرچه تلاش هايي در راستاي جامع سازي سياستگذاري و فعاليت ها انجام شده، اما اين تلاش ها از بي تعهدي ها و عدم پايبندي سازماني و سياسي، بسيار آسيب ديده اند و منجر به عدم پایداری فعالیتهای انجام شده در سطح محلی شده است. بنابراين، ارتقاي تعهد سازماني، سياسي و پايبندي براي اجرا، پايدارسازي هماهنگي جامعيت ميان بخش ها و نهادهاي مختلف بستگي دارد. فقدان مشوق هاي مالي جوامع محلي و ساير دست اندركاران براي حفاظت از منابع طبيعي از دیگر چالش­ها و مشکلات است.

- حل مسئله مهاجرت و رفاه اجتماعی پایین با اجرای پروژه و ایجاد درآمد و عدم وابستگی دائم اهالی به مشاغل دامداری و کشاورزی 

-جلوگیری از تخریب کنار رودخانه

-لایه روبی بستر رودخانه به دلیل هدایت سیلابها

– رونق اشتغال کشاورزی برای بسیاری از اهالی روستا

-  بهبود ظرفیت کاری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری در برنامه ریزی طراحی و ساخت سازه های کنترل رسوب.

-جلب نظر ذی­نفعان در پروژه­های آبخیزداری

- استفاده از ظرفیت نیروی کار بومی در اجرای پروژه

-ایجاد مسئولیت در قبال حفاظت از کارکردهای مختلف پروژه

در سنوات گذشته روش معمول کار در آبخیزداری انجام عملیات بیولوژیکی در دامنه ها بصورت قرق بسته و کپه کاری و بذرپاشی و انجام عملیات مکانیکی در آبراهه با احداث سدهای گابیونی و بندملاتی بود.

با انجام عملیات بیومکانیکی (تلفیق عملیات مکانیکی و بیولوژیکی) و با استفاده از تجربیات کارشناسی و تجهیزات موجود در سطح بومی منطقه، به طوری که در دامنه­ها عملیات مکانیکی و بیولوژیکی بصورت تلفیقی انجام گرفت و بصورت آیشی در یک پروسه زمانی 3 تا 5 ساله به جوامع محلی واگذار می­گردد. در آبراهه نیز ایجاد کف ­بند گابیونی و دیواره سنگ ملاتی ایجاد گردید.

جهت نیل به اهداف فوق ساخت دیوار ساحلی بر روی رودخانه ارناوه انجام گرفت که ساخت آن منجر به جلوگیری از تخریب کنار رودخانه، لایروبی بستر رودخانه، استفاده از نیروی کار بومی شد، همچنین با برگزاری کلاسهای آموزشی قبل از شروع پروژه اهالی به اهمیت ساخت پروژه و نگهداری و حفاظت از آن آگاه شدند.

نقاط اشتراک: در هر دو روش هدف خدمت رسانی بوده و در راستای منتفع شدن مردم و جوامع محلی گام برداشته می شود و دستیابی به اهداف مثبت در هر دو روش مشمول وقت و هزینه بوده لذا تخصیص اعتبارات به موقع برای اجرایی شدن عملیات در هر دو روش لازم و پر اهمیت است.  

تفاوت ها: 1-تصمیم گیری بر عهده ی مردم می باشد 2- اعتماد سازی 3- تامین نیروی انسانی و مالی از جانب مردم 4-پیگیری 5- القای حس اعتماد به نفس و انگیزه مشارکت و اعتماد به دولت در روش موفق پروژه وجود دارد.

بله- تعمیم تجربیات بدست آمده از دانش بومی و روش های موفق و آزموده شده از این پروژه به پروژه دیوار ساحلی روستای کهنه جلگه این شهرستان تعمیم یافته است..  

بهره برداران منطقه

1-     اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان شمالی و اداره شهرستان مانه و سملقان

2-     اداره آب منطقه ای شهرستان مانه و سملقان

     3- فرمانداری مانه و سملقان و  بخشداری مانه

1- اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی: تامین اعتبار و انعقاد قرارداد با پیمانکار در اجرای پروژه

2- اداره آب منطقه ای:  مشارکت  فنی و کارشناسی و اعطای مجوز

3- فرمانداری ها و بخشداری: بعنوان هماهنگ کننده بین دستگاههای مختلف

4- بهره­برداران :بعنوان نیروی کار در احداث دیوار ساحلی نقش ایفا داشتند

بهبود معیشت مردم و رفاه اقتصادی از طریق افزایش میزان بهره­ وری پایدار از اراضی و بهره برداری بهینه از منابع آبی

؛ کمک به درآمدزایی در مناطق روستایی

؛ مشارکت در بهره برداری از منابع طبیعی با حداقل خسارت

تحقق منافع محیط زیستی، منافع مهمی را در راستای توسعه انسانی به همراه خواهد داشت. برخی از این منافع عبارتند از:

1- توقف روند نزولی بهره­وری منابع طبیعی و رشد و تعالی آن؛

2- جلوگیری از تخریب کنار رودخانه و کاهش فرسایش

3- لایه روبی بستر رودخانه به دلیل هدایت سیلابها

4- جلوگیری جهت از بین رفتن زمینهای کشاورزی و پرشدن مخازن سـدها

بنابراین دستاوردهای پروژه، فقر و تنگدستی را کاهش خواهد داد و منافع گروههای اصلی روستایی نظیر کشاورزان را به همراه خواهد داشت.  

پیروی ساکنین سایر حوزه های آبخیز از این روش موجب منتفع شدن ساکنین مناطق پایین دست از آب کافی می شود و همینطور جلوگیری از انباشت رسوبات در سد موجب افزایش طول عمر سد و افزایش ذخیره ی آب سد موجب تامین آب شرب و مصرفی ساکنین شهر های استان می گردد. همچنین  اجرای موفق پروژه باعث استقبال و درخواست سایر روستاهای منطقه برای اجرای پروژه در آن روستاها شده است.

بله- حذف پیمانکار و سپردن کار به صورت مستقیم به جوامع محلی در نتیجه حذف ضریب منطقه ای و بالاسری در اجرای عملیات (ساخت کانال انتقال آب بتنی) استفاده از نیروی کار محلی و در نتیجه در آمد زایی برای اهالی بومی منطقه- استفاده از نیروی کار محلی به صورت رایگان و حذف هزینه های نقل و انتقال مصالح به دلیل مشارکت جوامع محلی

بله- با توجه به تجربیات و نتایج به دست آمده این پروژه سبب جلوگیری از بین رفتن زمینهای کشاورزی و پرشدن مخازن سـدها شده که این خود نشان­دهنده­ی نتایج بسیار خوب پروژه است که باعث افزایش میل و رغبت اهالی نسبت به پروژه­های نظیر این پروژه شده است.

 بله- به سایر روستاهای واقع در حوزه سد شیرین دره و همینطور به سایر حوزه های آبخیز استان

به دلیل موفقیت پروژه مذکور، از طریق اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان تأمین اعتبار برای تعمیم تجربیات/ دانش بومی به سایر پروژه ها انجام گرفته است.

منابع انسانی برای هر پروژه و الگو یکی از مهمترین منابع و پتانسیل های در خور توجه می باشد. باید از منابع انسانی آگاه و متخصص برای پروژه های مشارکتی استفاده کرد در این زمینه ابتدا باید وضعیت فرهنگ مردم بالا رود و دانش منابع طبیعی تجدید شونده ارتقاء یابد زیرا که هیچ فعالیتی در روستا بدون مشارکت مردم دوام نخواهد داشت و این مشارکت هم در مرحله­ اجرا و هم در مرحله­ نگهداری پروژه است. تجربه نشان دهنده این است که در پروژه­هایی نظیر این پروژه چون مشارکت مردم نقش اساسی دارد باید این مشارکت را علاوه بر جذب، حفظ و تقویت کرد.

- همچنین در واگذاري طرحهای  بهره برداري از محصولات فرعی مرتعی اولویت با بهره برداران محلی بخصوص افراد ذینفع هر سامان باشد.       

-   اگر از توان اجرایی جوامع محلی بیشتر استفاده می شد. در صرفه جویی مالی پروژه بسیار تأثیر گذار بود.

-   توجه به سرمایه ­های طبیعی و بالقوه در منطقه که در واقع به عنوان سرمایه­ های مالی روستاییان مطرح ­اند.

کمک­های مالی به صندوق­های اعتباری خرد روستا و ایجاد مشاغل جایگزین از طریق اعطای تسهیلات بدنبال آموزشهای صورت گرفته 

- اگر از مصالح بومی از قبیل سنگ که سازگاری بیشتری با اکوسیستم منطقه داشت استفاده گردد. پروژه سازگاری بیشتری و مناسب تری با طبیعت و اکوسیستم پیدا می کند.

-  در ايجاد انگيزه و افزايش علاقمندي کارشناسان و مسئولين مربوطه تمهيدات و تدابير مقتضي اتخاذ و موجبات تشويق و ترغيب بيش از پيش آنان را فراهم و امکانات لازم در اختيارشان نهاده شود.

-پروژهای مکمل این پروژه در منطقه اجرا گردد نظیر اجرای دیوار ساحلی در ادامه مسیر رودخانه

-از نخبگان محلی دارای تخصص در این حوزه استفاده شود.