اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی در راستای وظایف محوله و به تبعیت از سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با هدف حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری مدیریتی از عرصه های ملی در جهت توسعه پایدار اجرای این پروژه را در دستور کار قرارداد که متعاقبا مشروح خواهد گردید.

سازمان، نهاد، فرد، گروه، تشکل و .... در اجرای پروژه های مدیریتی با اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی همکاری نکرده است و لیکن دوره های آموزشی مجریان و بهره برداران منطقه برگزار گردیده است

در راستای وظایف محوله نیز احتمال آب گرفتی و جاری شدن سیل پس از بارشهای با شدت زیاد در آبراهه های حوزه آبخیز، پس از تهیه و تصویب طرح نسبت به اجرای کلیه پروژه های مندرج در دفترچه طرح اقدام و تا اکنون ادامه دارد بصورتیکه با اجرای انواع پروژه های مکانیکی، بیولوژیکی ضمن کاهش شدت رواناب، افزایش سرعت نفوذ آب در خاک و غیره از وقوع سیل بصورت تضمینی جلوگیری که در مباحث بعد مشروح خواهد گردید.

مطالعات حوزه آبخیز زالیان زیر حوزه کله جوب با نظر و آموزش جوامع محلی 

اجرای پروژه های آبخیزداری در سطح حوزه آبخیز کله جوب منجر به افزایش ترکیب، تراکم و استقرار گونه های بومی شده و شرایط برای استقرار پوشش گیاهی در سطح حوزه آبخیز فراهم شده است، افزایش درصد تاج پوشش گیاهی و به تبع آن ذخیره رطوبت در خاک ضمن احیاء و حاصلخیزی خاک، نفوذ بیشتر آب در خاک از حرکت رواناب با شدت زیاد جلوگیری شده و در نهایت استحصال آب در حوزه بطور قابل ملاحظه ای افزایش پیدا کرده است. 

 نتایج حاصل از بررسی میدانی بعمل آمده نمایان نمود که اجرای پروژه های آبخیزداری در سطح حوزه آبخیز زالیان ( کلحجوب )  منجر به افزایش و ذخیره رطوبت در خاک شده نیز با افزایش پوشش گیاهی و تاجی آب حاصل از نزولات آسمانی در خاک ذخیره و گونه های گیاهی مرتعی بومی زادآوری داشته اند و متعاقب افزایش پوشش گیاهی اقدام به قرق مراتع گردید تا این مهم استمرار یابد.همچنین با توسعه پروژه های مکانیکی و بیولوژیکی، فرهنگ منابع طبیعی در بین آحاد مختلف مردم بسط، گسترش و نمود پیدا کرد. 

با توجه به اجرای پروژه های مدیریتی در سطح حوزه آبخیز کلحجوب با افزایش دبی قنات و چشمه های موجود حاصل از نفوذ روانابهای منطقه درخاک، بهره برداری از آب در جهت افزایش سطح زیر کشت توسط افراد بومی صورت میگیرد، همچنین طی برگزاری دوره های آموزشی ترویجی سطح دانش و آگاهی مردم در خصوص بهره برداری بهینه از آب ارتقاء و منتج به افزایش تولیدات کشاورزی و دامی در منطقه شده است. همچنین اجرای پروژه های مدیریتی و نتایج حاصل از اجرا مورد استقبال و توجه عموم مردم قرار گرفته بصورتیکه ساکنین و اهالی روستاهای مجاور پس از بازدید از پروژه های مدیریتی و نتایج حاصل از اجرا متقاضی تهیه، تدوین و اجرای پروژه های آبخیزداری شده اند.- امکان استفاده و بهره برداری از هرزآب ها هنگام بارش های رگباری که امکان آسیب به زیر ساخت ها و عرصه های کشاورزی و مرتعی وجود دارد. بهره برداری از آب جمع آوری شده در جهت تأمین آب شرب دام بهره برداران منطقه

با توجه به افزایش ذخیره نزولات آسمانی و در نتیجه افزایش سطح آب های زیرزمینی، افزایش تولید علوفه و حفظ تنوع گونه ای موجب سازگاری با شرایط نامطلوب خشکسالی می گردد. میزان آب جمع آوری شده زمینه سازگاری بهره برداران مرتعی و همچنین کشاورزان را در شرایط خشکسالی فراهم نموده است.  استفاده از آب جمع آوری شده بندها در آبیاری محصولات، میزان هجوم آفات و بیماری های گیاهی را در اراضی کشاورزی و مرتعی کاهش داده است.

برگزاری کارگاه و دوره های آموزشی- ترویجی ویژه مجریان و بهره برداران.

 با برگزاری دوره های آموزشی ویژه مجریان و بهره برداران و با بالا رفتن ارتقاء بینش و تغییر نگرش آنان، مشارکت جوامع محلی در امر حفظ و نگهداری از پروژه ها مشهود است.

کاهش فرسایش خاک و کاهش اثرات و رسوبگذاری خاک حمل شده  و کمک به افزایش توان اقتصادی منطقه کمک به کاهش هزینه های تأمین آب دامداران و کشاورزان - جلویگری از تخریب عرصه ها و گسترش گالی و تأمین هزینه های ترمیم - جلوگیری از آسیب به محصولات کشاورزی و مراتع و بالابردن هزینه های تولید

با برگزاری دوره های آموزشی ویژه مجریان و بهره برداران و با بالا رفتن ارتقاء بینش و تغییر نگرش آنان، مشارکت جوامع محلی در امر حفظ و نگهداری از پروژه ها مشهود است.

بهبود وضعیت اکوسیستم های منابع طبیعی: کاهش یا توقف اثرات مخرب فرسایش آبی  و ایجاد یک سیستم پایدار در حوزه به منظور رشد و  بهبود شرایط منطقه از نظر کاهش فرسایش وتوسعه گردشگری و توسعه باغات

بستر سازی جهت احیاء پوشش گیاهی در پناه سازه ها و افزایش پتانسیل توسعه باغات 

افزایش پتانسیل منطقه از نظر بهبود پتانسیل باغات از یک طرف و ارتقاء توان تولید مراتع حاشیه منطقه.همچنین کاهش فرسایش خاک  و کاهش حرکت روان آب ها بهبود وضعیت اجتماعی ، خطوط مواصلاتی و زیست محیطی را به دنبال دارد. - افزایش تعامل و همکاری جوامع محلی، کشاورزان و دامداران محدوده بندهای خاکی ایجاد شده

1-      کاهش آلودگی هوا از طریق کاهش گردو غبار و تثبیت خاک

2-      تثبیت خاک و امکان رشد و توسعه و استقرار پوشش گیاهی بومی و غیر بومی

3-      ارتقاء کیفیت زیستگاههای جانوری و بهبود سطح آب زیرزمینی از طریق توسعه پوشش گیاهی منطقه

4-         بهبود وضعیت بهره برداران وتفرجگاهی منطقه

آبخیز زالیان در جنوب غربی استان مرکزی و در شهرستان شازند و از زیرحوزه‌های رودخانه آب ملایر می‌باشد که نهایتا به رودخانه کرخه می‌ریزد. مساحت آبخیز آن 7/9178 هکتار و  در محدوده 09-57-48 تا 02-05-49 طول شرقی و 29-49-33 تا 16-58-33 عرض شمالی واقع شده است. بلندترین ارتفاع منطقه 2735 و کمترین آن 1999 متر از سطح دریا می‌باشد. این آبخیز با توجه به اهداف مطالعه که حفاظت خاک، کاهش فرسایش و رسوب و مهار سیل و بهره‌وری از آن می‌باشد و هم‌چنین مسائل اقتصادی، اجتماعی و توپوگرافی و فیزیوگرافی منطقه‌به چند واحد مطالعه یا زیر آبخیز تقسیم شده است. زیر آبخیز خشکه‌در و یا کلهجوب، مبنا و پایلوت طرح حاضر قرار گرفت آبخیز کلهجوب دارای دو روستا است، روستای خشکه‌در که بالادست حوضه واقع شده است. این روستا در حال حاضر خالی از سکنه بوده و فقط اراضی اطراف برای کار کشاورزی استفاده می‌شود. روستای دیگر کلهجوب (یا کله‌جوب) که مجاورت خروجی آبراهه منطقه قرار دارد.

نیمه خشک سرد با متوسط بارندگی سالیانه 533 میلی متر.

کوه

ستانی

جهت تيپ بندي مراتع و تهيه نقشه تيپولوژي مراتع منطقه ابتدا لازم است سطح منطقه طرح از نظر انواع كاربريهاي موجود تفكيك شود بدين لحاظ از نقشه Landuse تهيه شده  استفاده گرديده و پس ازتعيين محدوده اراضي با كاربري فعلي مرتعي اقدام به تيپ بندي مراتع منطقه طرح شده است. در اين طرح اساس تيپ بندي مراتع بر حسب تاج پوشش و همگن بودن نسبي پوشش گياهي موجود در عرصه استوار بوده است و هرتيپ بر اساس دو ياسه گونه گياهي غالب نام‌گذاري شده است.

با توجه به بازديدهاي ميداني و صحرايي صورت گرفته در عرصه مراتع منطقه دو تيپ گياهي شناسايي و تفكيك شده است كه عبارتند از:

الف-تيپ گياهي يك:  Astragalus spp

ب-تيپ گياهي دو: Astragalus     parrowianus  - Eryngium     bungei - Scariola    orientalis

با توجه به بررسيهاي بعمل آمده و اطلاعات موجود و صحرا گردشي هاي انجام شده و مشاوره با بهره برداران مراتع محدوده طرح داراي چشمه هاي دائمي و به تعداد 85 دهانه میباشد و گاهاً نيز شخصي هستند.  با اين حال مهمترين چشمه هاي دائمي كه جهت شرب دام استفاده مي شوند به تعداد 30 دهانه است كه داراي دبي بين 9/0-2/0 ليتر در ثانيه ميباشند.با توجه به اطلاعات موجود در مراتع محدوده طرح تعداد بيش 20 رشته قنات وجود دارد كه عمدتا جهت كشاورزي استفاده مي شوند ولي با توجه به نظام بهره برداري  موجود از آب قنوات نيز جهت شرب دام خود  استفاده مي نمايند. دبي متوسط قنوات نيز بين 40-30 ليتر در ثانيه متفاوت است.

با توجه به بررسيهاي بعمل آمده و اطلاعات موجود و صحرا گردشي هاي انجام شده در مراتع محدوده طرح تعدادي رودخانه فصلي و يك رودخانه دائمي وجود دارد كه در مرز غربي پلاك واقع ميباشد و عمدتاً داراي آب بوده و فقط در خشكسالي هاي شديد خشك ميشود دبي متوسط آن نيز بين 3-2 متر مكعب در ثانيه ميرسد.

در داخل آبخیز  مالکیت اراضی حفظ شده و تقریبا حدود یک سوم اراضی کشاورزی متعلق به ساکنین قبلی این روستا بوده که در مناطق دیگر سکونت دارند. مابقی متعلق به روستای کله جوب می‌باشد که تعدادی در خود روستا و بعضی نیز به شهرهای دیگر مثل شازند، بروجرد و اراک مهاجرت کرده ولی باز به کار کشاورزی می‌پردازند. مهم‌ترین پتانسیل‌های منطقه وجود اراضی با خاک مناسب برای کشاورزی، امکان مهار بخشی از جریانات سطحی برای استفاده در بخش کشاورزی و دامداری، امکان توسعه باغات مثمر (بادام، گردو و سیب)، امکان گسترش کشت حبوبات و گیاهان دارویی و امکان توسعه اراضی آبی (تبدیل دیم به آبی پس از اتخاد روشهای تامین آب) می‌باشد.

بعضی محدودیت‌های طبیعی در منطقه وجود دارد که در هر برنامه‌ریزی برای منطقه باید مدنظر قرار گیرد. حدود 6 ماه از سال در این منطقه درجه حرارت درحدی است که برای رشد گیاهان محدودیت رشد ایجاد می‌کند این دوره از اواخر آبان تا اوایل اردیبهشت ادامه دارد. توزیع نامناسب بارش و یا الگوی زمانی بارش به‌گونه‌ای است که در اختیار گیاهان قرار نگرفته و یا در فصل رویش مناسب نیست. لذا با ترویج استفاده از روش‌های ذخیره باران و یا هرزآبها می‌توان بخش مهمی از نیاز آب کشاورزی را فراهم کرد. وجود سازندهای با نفوذپذیری کم تا متوسط و هم‌چنین شیب زیاد، باعث شده که ضریب رواناب در منطقه زیاد باشد و به‌سرعت از منطقه خارج ‌شود و بخشی از خاک حاصلخیز منطقه را نیز فرسوده و جابجا می‌کند. کاهش سریع دبی چشمه‌ها در ماه‌های گرم سال و این امر باعث می‌شود مردم نتوانند از این منبع آبی بخوبی استفاده کنند. بخشی از مشکلات منطقه ریشه مدیریتی دارد. از جمله می توان به مالکیت اراضی اشاره کرد. عدم وجود یک نظام هماهنگ در راستای بهره‌گیری کامل از توانمندی‌های اقتصادی مناطق روستایی باعث هدر رفتن بخش عمده‌ای از منابع تولید شده است. وجود مدیریت دولتی بر مراتع، از عوامل مهم چرای مفرط، تغییر کاربری، تخریب و گرایش منفی مراتع است. هم‌چنین قطعات کوچک اراضی و نبود مدیریت صحیح در بخش کشاورزی، باعث افت بهره‌وری واحد اراضی کشاورزی و کاهش امید به زندگی در نسل‌های جوان‌تر شده و بدین ترتیب ساختار سنی کشاورزان افزایش پیدا کرده و تعداد تولید کنندگان مواد غذایی کاهش پیدا نموده‌است.

       3-     عدم وجود جاده دسترسی

احداث بند های رسوبگیر وکاشت نهال سبب کنترل و کاهش سرعت فرسایش آبی وسیل بوده وآن را به حداقل ممکن می­رساند. همین امر باعث مساعد شدن شرایط اکولوزیکی و بستر سازی جهت احیاء توسعه پوشش گیاهی منطقه می گردد.

- تأمین بخشی از آب شرب دام بهره برداران مرتعی

- تأمین آب جهت آبیاری محصولات کشاورزی ذینفع در احداث بند خاکی

- کمک احیاء و اصلاح مراتع از طریق عملیات بیولوژیکی از جمله بوته کاری به ویژه در امر آبیاری

- جلوگیری از فرسایش خاک و گسترش گالی های ایجاد شده در منطقه 

         5- کاهش آلودگی هوا از طریق کاهش گردو خاک  ناشی از فرسایش خاک 

ایجاد این سازه ها به طور معمول از طریق پیمانکاران صورت میگرفت و معمولا  مشارکت مردمی در آنها دخیل نیست

بهترین روش اعمال شده کنترل رواناب در سرشاخه ها  بوسیله خشکه چین وگابیون در منطقه می­باشد که این روش از نظر کارایی، دوام، مقرون بصرفه بودن و نصب آسان حائز اهمیت دوچندان است.

1-      ایجاد مخازن کوچک کنترل رواناب های سطحی

2-      کنترل سیلاب های فصلی

3-      کنترل فرسایش

4-      ایجاد دبی پایه و افزایش طول مدت آبدهی

5-  حفظ و توسعه فضاي سبز

6-  احداث بانکت 

اجرای عملیات گابیون بندی وبند خاکی وبانکت بندی وسنگی ملاتی وهم چنین تورکینست و نهالکاری به تعداد 2700 اصله که آمار کلی در جدول آمده است

نقاط اشتراک: کاهش سرعت  فرساینده گی آب، کاهش و یا توقف فرسایش خاک و حرکت رواناب و ایجاد بستر مناسب جهت استقرار و احیای گونه های گیاهی

تفاوت: استفاده از ظرفیت مشارکت مردم در مرحله ی آبخیز بیولوژیک ، اجرای آسان تر، مقرون بصرفه بودن و دوام بیشتر

بله، پارک آبخیز گردو نمونه ی بزرگتر از این پروژه می باشد.

 اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی

دهیاری ها و جوامع محلی: مشارکت در انجام پروژه های بیولوژیک، آگاه رسانی

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان: تامین اعتبار و ناظر فنی و اجرایی پروژه

از نتایج اچرای پروژه های مدیریتی منابع طبیعی و آبخیزداری میتوان به اثرات اوالویت دار بشرح ذیل اشاره کرد:

-توانمند سازی و ارتقائ سطح آگاهی و دانش مردم منطقه بعنوان اولین اولویت با هدف جلوگیری از تخریب عرصه های منابع طبیعی و نگهداشت وضع موجود که نتیجه اعتماد مردم به اجرای مدیریتی است. 

بهبود شرایط اقتصادی و ارتقاء سطح معیشت بهره برداران و افزایش درآمد سرانه خانوار الویت دوم حاصل از اجرای پروزه های مدیریتی منابع طبیعی و ابخیزداری است. 

توسعه پوشش گیاهی و بهبود و استقرار گونه­ های بومی کاشته شده در منطقه نقش ارزنده ای را در کاهش گردو غبار هوا، افزایش آبهای زیرزمینی، زیستگاه های جانوری و حفاظت از خاک ایفا می کند- استفاده بهینه از رواناب های سطحی در نتیجه اجرای پروزه های مکانیکی و بیولوژیک - حفظ وضع موجود و جلوگیری از تخریب. 

در نتیجه اجرای پروژه های مدیریتی در حوزه آبخیز کلحجوب این منطقه به یکی از سایتهای گردشگری تبدیل شده است که خود بهترین الگو در جهت فرهنگسازی است . از طرفی اجرای این نوع پروژه ها مورد استقبال قرار گرفته بصورتیکه شاهد افزایش درخواستهای متعدد مردم مناطق همجوار در خصوص اجرای پروژه های مدیریتی درسایر مناطق معرفی شده هستیم .

توسعه باغات در اراضی شیب دار و دیمزارهای کم بازده

با توجه به کاهش و یا توقف فرسایش خاک و حرکت رواناب و ایجاد بستر مناسب جهت استقرار و احیای گونه های گیاهی این پروژه توجیه اقتصادی و زیست محیطی دارد.

بله- با توجه به حفظ و مراقبت از سازه ها و بالاترین سطح آگاهی، مشارکت جوامع محلی و تغییر ذهنیت و نگرش مردم نسبت به موفقیت و اهمیت پروژه های منابع طبیعی، این پروژه و پروژه های مشابه می توانند پایدار باشند.

گزارش اقدامات به سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ارسال گردیده است.

 بله با توجه به استقبال خوب مردم منطقه و مناطق همجوار حوزه ابخیز کلحجوب توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی اقدام به تهیه و تدوین انواع و اقسام نشریات ترویجی جهت استفاده عموم در جهت حفظ و احیا و توسعه منابع طبیعی و منعکس كردن عواقب تخریب منابع طبیعی و حفاظت و نگهداری از این منابع در مجلات و بولتن های تخصصی و عمومی نموده است. 

با اجرای برنامه های آگاهی سازی و اطلاع رسانی و آموزشی در خصوص اهمیت اجرای این پروژه برای مردم محلی به این نتیجه دست یافتیم که جلب مشارکت مردم باعث افزایش اعتماد، باور، حفظ  همکاری و همدلی در اجرای پروژه و موفقیت پروژه می گردد.

این گونه پروژه ها با توجه به حجم کاری نیازمند اعتبارات دولتی و یا استفاده از ظرفیت خیرین منطقه دارد.

در این روش با استفاده از منابع محلی ومشارکت اهالی  ابتدا بند خاکی جانمایی وکنترل سیلاب  صورت گرفت  سپس با توجه به طرح ساماندهی خشکه رودها اراضی دیم رها شده در زیر دست بند خاکی  با هماهنگی بهره برداران شناسایی واقدام به بانکت بندی گردید سپس با مشاوره با مرکز تحقیقات نوع نهال ها وگونه های سازگار به روستائیان معرفی واقدام به کاشت نمودند و با مشارکت جهادکشاورزی شازند و مردم اقدام به اجرای آبیاری قطره ای نهال ها نمودند.
بهترین روش اعمال شده کنترل رواناب در سرشاخه ها  بوسیله خشکه چین وگابیون در منطقه می­باشد که این روش از نظر کارایی، دوام، مقرون بصرفه بودن و نصب آسان حائز اهمیت دوچندان است.

1-      ایجاد مخازن کوچک کنترل رواناب های سطحی

2-      کنترل سیلاب های فصلی

3-      کنترل فرسایش

4-      ایجاد دبی پایه و افزایش طول مدت آبدهی

5-      حفظ و توسعه فضاي سبز

6-     احداث بانکت