اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان شرقی

معاونت پژوهشی دانشگاه شهید مدنی

بهره برداران روستا لیوار

شرکت سناسازان آذربایجان 

مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان مرند

تعاونی فنی مشاوره ای منابع طبیعی و امور اراضی شایان گستر امین مرند

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان شرقی:اجرای عملیات بتن غلطکی

معاونت پژوهشی دانشگاه شهید مدنی:طراحی و نظارت بر پروژه

بهره برداران روستای لیوار:کمک در احداث و مراقبت از سازه

شرکت سناسازان آذربایجان : مجری پروژه

تعاونی فنی مشاوره ای منابع طبیعی و امور اراضی شایان گستر امین مرند: تسهیلگری و اجرای اقدامات آموزش، ترویج و مشارکت های مردمی

مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان مرند: مشارکت در برگزاری کلاسهای آموزشی و ایجاد صندوق خرد زنان روستای لیوار

حفاظت از خاک و آب

کنترل سیلاب

تغذیه سفره های زیرزمینی

احداث سازه بتن غلطکی در منطقه علاوه براینکه باعث افزایش پوشش گیاهی گردیده و با کاهش فرسایش و رسوب، سبب بهبود وضعیت خاک منطقه گردیده، تاثیرات مثبتی در جلوگیری از وقوع سیلاب در منطقه خواهد داشت.

احداث این سازه از هدر رفت آب جلوگیری کرده و با تقویت سفره های زیرزمینی موجب تقویت پوشش گیاهی که در نتیجه موجب احیاء پوشش گیاهی در منطقه گردیده است.

وجود سازه در این منطقه با تاثیرگذاری مثبت در ذخیره نزولات آسمانی موجب توسعه پوشش گیاهی و در نتیجه توسعه دامداری و کشاورزی و بهبهود معیشت اهالی منطقه می گردد.

با بهتر شدن وضعیت پوشش گیاهی و بهبود وضعیت مراتع، دامداران و بهره برداران روستاهای حوزه لیوار بهره برداری بهینه جهت تغذیه دام از مراتع را تجربه خواهند کرد.

با ذخیره آب در پشت سد بتن غلطکی منطقه لیوار و نفوذ آب به لایه زیرین سبب افزایش سطح آب سفره های زیر زمینی گردیده و در نتیجه آبخوانهای منطقه شرایط مطلوبی برای مقابله با خشکسالی پیدا خواهند کرد.

قبل از اجرای پروژه با استفاده از ظرفیت تسهلیگران و تعاونی منابع طبیعی شهرستان مرند، جلسات و کارگاه های آموزشی- توجیهی برای جوامع محلی در ارتباط با موضوعاتی از قبیل آشنایی با آبخیزداری و فواید و اثرات ایجاد سازه های آبخیزداری در منطقه برگزار گردید. همچنین در حین اجرای پروژه از ظرفیت و نیروی کار منطقه استفاده گردید که این امر با برانگیختن حس مالکیت در میان جوامع محلی موجب افزایش مشارکت جوامع محلی در اجرا و نگهداری از پروژه گردید.

استفاده از ظرفیت جوامع محلی در مراحل مختلف اجرای پروژه، سبب افزایش همکاری بهره برداران در حفاظت و صیانت از پروژه ی احداث شده گردید و این امر کمک شایانی در رسیدن به اهداف توسعه پایدار منابع طبیعی خواهد داشت.

 بهبود وضعیت آبدهی قنات و چشمه ها با تاثیر مستقیم در وضعیت پوشش گیاهی مراتع و رونق بخشیدن به بخش کشاورزی و دامداری که معیشت اصلی جوامع محلی این منطقه می باشد سبب بهبود وضعیت اقتصادی روستاهای حوزه آبخیز لیوار می گردد. 

اجرای برنامه های تسهیلگری در حین اجرای این طرح ، باعث افزایش و ارتقاء سطح آگاهی جوامع محلی منطقه در جهت حفاظت از عرصه ها و منابع طبیعی گردیده است. و با همکاری تسهیلگران و مدیریت جهاد کشاورزی ، صندوق خرد زنان روستایی در روستای هدف ( لیوار بالا و پایین) تشکیل و با مساعدت های تسهیلگران موفق به اخذ تسهیلات بانکی به منظور توسعه برنامه های اقتصادی روستا گردیده و صندوق از سال 1398 شروع به فعالیت نموده و عملکرد بسیار خوبی تاکنون داشته است.

در نتیجه اجری این طرح با افزایش پوشش گیاهی در منطقه مانع از تخریب خاک گردیده و با ایجاد شرایط مطلوب در منطقه بصورت کلی باعث بهبود وضعیت اکوسیستم منطقه گردیده است.

افزایش پوشش گیاهی و ذخیره روان آبها، در افزایش تولیدات دامی و کشاورزی نقش مثبت دارد

کاهش فرسایش و رسوب و ذخیره آب و جلوگیری از خسارات سیل ، تقویت پوشش گیاهی مراتع و افزایش میزان دبی آب قنات و چشمه ها و در نتیجه افزایش تولید در بخش کشاورزی و دامداری و افزایش سطح آگاهی مردم محلی در مورد اثرات مثبت پروژه باعث بهبود شرایط اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی می شود. 

با افزایش تنوع پوشش گیاهی و در نتیجه ایجاد یک اکوسیستم پایدار در منطقه اثرات زیست محیطی بسیار مطلوبی در منطقه خواهد داشت.

احداث اولین بند بتن غلطکی در سطح استان آذربایجان شرقی و دومین در سطح کشور – سال شروع 1397

 درسطح 7377هکتار با موقعیت مکانی Y= 4270204   X= 556625

خشک و نیمه خشک.. حوضه آبخیز ليوار به مساحت 7377 هکتار و ارتفاع میانه حوضه1308متر می باشد. فصلهای بهار، پائیز، زمسـتان و تابستان به ترتیب با 8.41، 4.25، 76.24 و 1.8 درصد بالاترین و پایین ترین بارندگیهای فصلی را دارا هستند.

علاوه بر واحد كوهستان، دو واحد دشت و رودخانه و تپه ماهور با مرز مشخص در محدوده مطالعاتي رخنمون دارند.

بیشتر مساحت محدوده مطالعاتی شامل یک واحد آتشفشانی و یک واحد کنگلو مرای دوره ائوسن می باشد که بر روی آنها واحد آبرفتهای جوان قرار گرفته است. قطعات و قلوه های موجود در واحد آتشفشانی غالبا از جنس آندزیت و داسیت هستند. بیشتر اراضی حوضه آبخیز لیوار (95%) دارای کلاس بافت لوم شنی بوده و خاک آن خیلی کم عمق می باشد و کمتر از 5 % از مساحت کل حوضه دارای کلاس بافت شن لومی بوده و خاک آن خیلی کم عمق می باشد.

ارتفاع متوسط کل حوضه 1324.9 متر از سطح دریا می باشد. مرتفع ترين نقطه حوضه به ارتفاع 1700متر و پست ترین نقطه در حوضه مورد مطالعه دهانه خروجی زيرحوضه می باشد که ارتفاع آن از سطح دریای آزاد 1160متر است. شیب متوسط بدست آمده برای واحدهای هیدرولوژیکی بین 5.06 تا 40.62 در صد می باشد. شیب عمومی بیشتر دامنه های منطقه در جهت جنوبی می باشد.

بررسی های بعمل آمده در مورد پوشـش گیاهی این منطقه نشان می دهـد که اغلب مراتع آنها دارای تیپهای مجزا شده گیاهی با وضـعیت ضـعیف و فقیر و گرایش به منفی هستند. این منطقه دارای گیاهان مرتعی آتروپلکس، آگرو پایرون و گون با تراکم کم می باشد.

نزولات آسـمانی برف و باران از مهمترین منابع اصـلی آب حوضه می باشد و متوسط بارندگی منطقه طرح حدود 291/9 میلی متر می باشد. همچنین در پایین دست سازه بتن غلطکی دو رشته قنات نیز از منابع تامین آب شرب حوضه به شمار می آید.

 کشاورزی ، دامداری و قالی بافی از منابع اصلی درآمد بهره برداران حوضه می باشد.

با توجه به تحقیقات میدانی و برگزاری کارگاه های آموزشی در بخش آموزش و ترویج و همچنین ریشه یابی مشکلات منطقه و بررسی و مطالعات به عمل آمده نشان می دهد این منطقه جزو مناطق سیل خیز بوده و اجرای سد بتن غلطکی موجب کاهش اثرات سیل خیزی در منطقه خواهد گردید. همچنین با ذخیره آب در پشت سد بتن غلطکی سبب تغذیه سفره های زیرزمینی خواهد شد و این عمل بطور غیرمستقیم باعث غنی سازی و افزایش آبدهی قنات پایین دست سد و در نتیجه افزایش پوشش گیاهی خواهد گردید.

قبل از اجرای پروژه مطالعات گسترده ای در منطقه صورت گرفت و همچنین با استفاده از روشها و فنون تسهیلگری و برگزاری کارگاه های آموزشی و ترویجی در منطقه و تشریح مشکلات از سوی جوامع محلی عمده ترین مشکلاتی که بیان گردید:

1-خطر وقوع سیل در منطقه

2-حمل رسوبات ناشی از سیل به پایین دست

3- کاهش سطح آب در سفره های زیررمینی که موجب خشک شدن تدریجی قنوات منطقه و کاهش دبی آب می گردد.

4-پوشش گیاهی فقیر

5- پایین بودن اطلاعات مردم محلی از مزایای طرح های منابع طبیعی و آبخیزداری

1-کاهش خطر وقوع سیل در منطقه: با ذخیره، محدود سازی و انحراف جریان سیل می تواند خطرات ناشی از وقوع سیل را در منطقه کاهش دهد.

2-کاهش حمل رسوبات ناشی از سیل به پایین دست: هنگام بارندگی رسوبات ناشی از سیلاب ها در پشت سازه جمع شده و در نتیجه باعث کنترل حمل رسوبات حاصله و خاک‌های فرسایش یافته به پایین دست می شود

3- افزایش سطح آب سفره های زیررمینی : ذخیره آب حاصل از بارندگی ها در پشت بند موجب می گردد که آب به تدریج در خاک نفوذ کرده و باعث تقویت آب سفره های زیرزمینی خواهد گردید.

4- تقویت پوشش گیاهی حوزه: با افزایش سطح آب های زیرزمینی و وجود آب در بالادست حوزه پوشش گیاهی احیاء و افزایش می یابد.

5- افزایش آگاهی و دانش مردم محلی : با برگزاری کارگاه ها و کلاسهای آموزشی در زمینه های مختلف منابع طبیعی و آبخیزداری و تشکیل صندوق خرد زنان روستایی در تغییر معشیت مردم اثرگزار بوده و در نتیجه فشار بر مراتع و منابع طبیعی منطقه کم شده است.

مهندسین این طرح با مطالعه سیلابهای گذشته و استفاده از علم آمار احتمال وقوع سیلابهایی با ابعاد مختلف را برآورد نمودند و با توجه به اینکه منطقه دارای پوشش گیاهی بسیار ضعیف و فقیر می باشد و خاک و گیاهان منطقه توانایی جذب بارش ایجاد شده را ندارند و در نتیجه رودخانه  کشش حمل رواناب را نداشته و آب از بستر طبیعی خود خارج می شود، اجرای بند بتن غلطکی برای کنترل سیل و رواناب ازمهمترین اهداف اجرایی این طرح در منطقه می باشد. در طراحی این بند ملاحظات تخصصی بر شرایط خاک پی، نوع خاک مورد استفاده در خاکریز، تراکم مناسب خاکریز، حفاظت بالای سیل بند در مقابل آبشستگی و دیگر عوامل  مورد توجه قرار گرفته است.  

از دیگر اهداف این طرح توجه به بالادست حوضه آبریز می باشد که با احیای مراتع و تقویت پوشش گیاهی در بالادست حوضه آبریز باعث نفوذ آب باران به اندام گیاه و از طریق ریشه گیاه به اعماق خاک می‌شود و دیگر آب باران به روان آب تبدیل نمی‌شود. آب به ‌تنهایی قدرت تخریبی دارد و زمانی‌ که قطرات باران با خاک عاری از پوشش گیاهی برخورد می‌کند کلوخه‌های خاک و خاک سنگینی که روان آب توانایی حمل آن‌ها را ندارد، متلاشی می‌شوند و ذرات متلاشی شده کلوخه‌ها منافذ خاک را می‌پوشانند و مانع از نفوذ آب به خاک می‌شوند همچنین زمانی‌که کلوخه‌های سنگین به ذرات سبک تبدیل می‌شوند به راحتی می‌توانند تبدیل به گل و لای و در نتیجه باعث افزایش چگالی روان آب و افزایش قدرت تخریب و قدرت فرسایندگی سیلاب شوند بنابراین اجرای سد بتن غلطکی باعث تقویت پوشش گیاهی منطقه شده که می‌تواند نقش لایه محافظ خاک را ایفا و از بروز چنین پدیده‌هایی جلوگیری کند و مانع از افزایش سرعت روان آب شده و بطور غیر مستقیم نیز توانسته است در برابر خشکسالی مقابله کنند.

روش معمول شامل بندهای سنگ ملاتی و بندهای خاکی می باشد که در این روش نیاز به نیروی کار بیشتری و زمان زیادی جهت احداث بوده و هزینه احداث بند سنگ ملاتی به دلیل محدودیت منابع قرضه بالا می باشد.

در روش اجرا شده این پروژه، ترکیبی از ویژگی های بتن و خاک به کار گرفته شده و با استفاده از ماشین آلات ساخت سدهای خاکی حمل و پخش و ترافیک کمپکت اتفاق می افتد بنابراین بتن ریزی سریع تر و هزینه اجرا باتوجه به استفاده از منابع قرضه خود حوضه به شدت کاهش پیدا می کند. 

بندهای بتن غلطکی دارای ویژگیهای منحصر بفردی شامل: آماده سازی آسان، کاهش نیروی انسانی، افزایش سرعت ساخت، استحکام بالا، کاهش هزینه های احداث تا 50 درصد روش معمول می باشد. ظرفیت مخزن و آبگیری بند تا 2 برابر ظرفیت سازه قابل کنترل است.

در اکثر موارد اجرای سازه های آبخیزداری با استفاده از سنگ لاشه و ملات انجام می گیرد و این کار با توجه به موقعیت سازه و آبراهه مطالعه و اجرا می شود. ولی در این تجربه که برای اولین بار در استان اجرا گردید با استفاده از مصالح موجود اجرا و  قابلیت تعمیم به سایر حوزه ها وجود دارد.

نقاط اشتراک:در هر دو مورد از سیمان و ماسه استفاده می شود. البته در بتن غلطکی نیاز به شن و ماسه با دانه بندی مناسب می باشد.

تفاوت:روش معمول شامل بندهای سنگ ملاتی و بندهای خاکی می باشد که در این روش نیاز به نیروی کار بیشتری و زمان زیادی جهت احداث بوده و هزینه احداث بند سنگ ملاتی به دلیل محدودیت منابع قرضه بالا می باشد.در سازه سنگ ملاتی بیشترین درصد سازه را سنگ تشکیل می دهد . در صورتی که در بتن غلطکی به جای سنگ از خاک استفاده می شود و آماده سازی آسان، نیروی انسانی مورد نیاز کم ، سرعت ساخت بیشتر، استحکام بالا، هزینه های احداث تا 50 درصد نسبت به روش معمول کاهش می یابد.

با توجه به اینکه اجرای بند بتن غلطکی در این استان تجربه موفق اول بوده است مطالعه حوزه های مشابه جهت اجرا دور از انتظار نیست.

بهره برداران روستای لیوار

شرکت سناسازان آذربایجان 

تعاونی فنی مشاوره ای منابع طبیعی و امور اراضی شایان گستر امین مرند

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان شرقی

معاونت پژوهشی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان مرند

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان شرقی: اجرای عملیات بتن غلطکی جهت کنترل سیل و رسوب

معاونت پژوهشی دانشگاه شهید مدنی: نظارت بر پروژه بعنوان مشاور

بهره برداران روستا لیوار: همکاری در حفاظت از پروژه

شرکت سناسازان آذربایجان : مجری پروژه

شرکت تعاونی فنی مشاوره ای منابع طبیعی و امور اراضی شایان گستر امین مرند: تسهیلگری و اجرای برنامه های آموزشی و ترویجی

مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان مرند: مشارکت در اجرای کلاسهای آموزشی و ایجاد صندوق خرد زنان روستای لیوار

- بهبود و رونق دامداری و کشاورزی و در نتیجه بهبود وضعیت معشیتی روستائیان

- جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهرها 

-ایجاد اشتغال برای زنان روستایی با ایجاد و راه انداز صندوق خرد زنان

- کنترل رواناب های ایجاد شده و کنترل سیل و رسوب در منطقه

- حفظ منابع آبی و بالا بردن سطح سفره های زیرزمینی

- بهبود وضعیت خاک منطقه

- افزایش پوشش گیاهی و مقابله با خشکسالی

- اجرای این طرح سبب تغذیه قنات های پایین دست گردید.

-کنترل سیل و بهره برداری بهینه از نزولات آسمانی به صورت تقویت آبخوانها و ذخیره روان آبها

بله

با توجه به کنترل فرسایش و رسوب و جلوگیری از وقوع سیل در منطقه، باغات و زمین های زراعی پائین دست از آسیب های جدی مصون مانده و موجب رونق و سرسبزی باغات و زمین های زیرکشت گردید.

بله

زیرا با توجه به اثرات سـیل به وجود آمـده دراثر نبود چنین سازه هایی، باغات و زمین های زراعی پائین دست با خطر تخریب مواجه شده و بدین ترتیب وضـعیت اقتصادی روسـتائیان را با مشکل مواجه می گردد و چون تنها راه معیشت آنان از طریق باغداری و زراعت تامین می شود نبود سازه در منطقه موجبات تخریب اراضی روستای لیوار می گردید.

خیر

بله - مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان مرند در اجرای برنامه تسهیلکری و ایجاد صندوق خرد زنان روستایی مشارکت داشتند.

افزایش اطلاعات و آگاهی مردم محلی از مزایای اجرای طرح های منابع طبیعی و آبخیزداری با استفاده از تکنیکهای تسهیلگری و برگزاری کلاسهای آموزشی با موضوعات مرتبط با منابع طبیعی موجب مشارکت بیشتر و بهتر مردم محلی در اجرا و حفاظت از طرح های منابع طبیعی بویژه پروژه بند بتن غلطکی و عملیات بیولوژیکی گردید. 

با توجه به اینکه در اجرای اکثر پروژه های آبخیزداری تامین نیروی کار یکی از معضلات اصلی می باشدلیکن بدلیل عدم نیاز به آرماتوربندی در اجرای این سازه و حذف قالب بندی به نیروی کار کمتری نیاز می باشد و بیشتر عملیات انجام گرفته با ماشین آلات صورت گرفته است. 

بدلیل اینکه بودجه اختصاص یافته برای ساخت سازه های آبخیزداری کافی نبوده بخش مطالعات برای فایق آمدن به این مشکل، در مناطقی که مصالح مناسب برای اجرای سازه بتن غلطکی وجود دارد بجای دیگر سازه ها پیشنهاد و طراحی گردید. همچنین درساخت سازه ها از سیمان استفاده می شود که هزینه زیادی را به پروژه تحمیل می کند. بعلت مساعد بودن منابع قرضه درمنطقه بهترین راه حل ایجاد بتن غلطکی در منطقه بود.همچنین به دلیل اینکه تعمیر و نگهداری سازه بتن غلطکی  نیاز به هزینه کمتری نسبت به سازه های دیگر دارد از لحاظ مالی مقرون به صرفه تر می باشد. بطوریکه برای احداث این بند 2/5 میلیون تومان هزینه گردید که در مقایسه با روشهای بند خاکی تقریباً 50 درصد هزینه کمتری داشته است. 

وجود منابع قرضه در محل و مقاومت در برابر ضربه و فشار و مقاومت در برابر دمای بالا نسبت به سازه های سنگ ملاتی و همچنین طراحی مناسب و نظارت دانشگاه تاثیر مثبتی بر اجرای قسمتهای فنی داشته است. مصالح بند بتن غلطکی از بتن با اسلمپ صفر بوده که نسبت به مصالحی که قبلاً در بخش آبخیزداری مثل بندهای سنگ ملاتی و بندهای خاکی استفاده می شده هم به لحاظ مقاومت مکانیکی و هم به لحاظ صرفه اقتصادی خیلی بهتر است. و سرعت اجرای این بند نسبت به روشهای معمول بسیار بالا بوده و مصالح مصرفی کمتری مورد نیاز است و ظرفیت مخزن و آبگیری و رسوب گیری آن 80 هزار مترمکعب بوده که با توجه به لوله گذاریهای خروج آب تا 2 برابر ظرفیت مخزن قابل کنترل می باشد.