اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان

اجرای پروژه 900 هکتاری (مدیریت رواناب های سطحی در سطح 700 هکتار و مدیریت رواناب های سطحی توام با نهالکاری در سطح 200 هکتار) در طرح مدیریت مناطق بیابانی دارالمیزان مهر 

حفاظت و پیشگیری از تخریب : اجرای این پروژه سبب گردیده به دلیل وجود نیروی قرقبان در منطقه از سایر عرصه های طبیعی مجاور نیز حفاظت شده و میزان تخریب در منطقه کاهش یابد.

احیاء : این تجربه موفق باعث احیاء 200 هکتار اراضی بیابانی در قالب جنگل دست کاشت و 700 هکتار به شکل بذرپاشی گونه های بومی در درون هلالی های آبگیر شده است.

توسعه : با اجرای این پروژه میزان 200 هکتار سطوح جنگلهای دست کاشت بیابانی و 700 هکتار به سطح  عرصه های دارای بوته های بیابانی بومی اضافه گردیده است.

بهره برداری: انجام این فعالیت منجر به کاهش بهره برداری های غیرمجاز در زمینه تخریب اراضی ملی جهت تبدیل به اراضی زراعی  و افزایش نفوذپذیری هرزآب های سطحی به منابع زیر زمینی گردیده است.

سازگاری با شرایط نامطلوب نظیر خشکسالی/  طغیان امراض و آفات/ کاهش تولید علوفه و... : با توجه به استفاده از گونه های بومی و سازگار با شرایط منطقه، در طی دهه گذشته وقوع خشکسالی  و حتی آفات و امراض بر روی این جنگل  ها و بوته های بیابانی دارای حداقل تاثیر منفی بوده است.

ظرفیت سازی و ارتقاء آگاهی: اجرای این فعالیت باعث افزایش آگاهی مردم نسبت به فواید پوشش گیاهی در زمینه هایی مانند کاهش خسارات گرد و غبار، ممانعت از ایجاد فرسایش های آبی و بادی، افزایش نفوذپذیری خاک، تقویت منابع آبی زیرزمینی، استفاده حداکثری از هرزآب ها علی رغم هزینه کم و ... گردیده و از میزان تخریب و تغییر کاربریهای مجاز در منطقه کاسته شده است.

مشارکت، همکاری: این تجربه مشارکت بهره برداران را در زمینه هایی همچون جمع آوری بذور گونه های بومی، بذرپاشی در درون هلالی های آبگیر، حفاظت و قرق از عرصه های ملی، تامین منابع آبی در اجرای فعالیت های بیولوژیک، کمک به کاهش تخریب عرصه های طبیعی، اصلاحتاج و دستک های هلالی های آبگیر احداث شده و ... به دنبال داشته است.

با توجه به استفاده از نیروهای بومی و تجهیزات آنها جهت اجرای این پروژه بنابراین اجرای این عملیات دارای اثرات اقتصادی مستقیم در زندگی برخی از ساکنین گردیده است. 

اجرای این فعالیت علاوه بر افزایش آگاهی مردم نسبت به فواید پوشش گیاهی در زمینه هایی مانند کاهش خسارات گرد و غبار، ممانعت از ایجاد فرسایش های آبی و بادی، افزایش نفوذپذیری خاک، تقویت منابع آبی زیرزمینی و استفاده حداکثری از هرزآب ها علی رغم هزینه کم سبب گردیده تا بهره برداران عرصه های منابع طبیعی نسبت به اجرای طرح های مرتعداری و انجام عملیات احیایی و مدیریتی بر روی مراتع تحت مالکیت خود به صورت فردی یا گروهی اقدام نمایند.

انجام این پروژه منجر به بهبود وضعیت خاک، تقویت منابع آبی زیرزمینی، افزایش درصد پوشش گیاهی، تلطیف شرایط آب و هوایی، افزایش امکان رشد بذور گیاهان بومی در درون هلالی های آبگیر احداث شده، کاهش خسارات گرد و غبار، کاهش میزان تخریب و تغییر کاربری و ... گردیده که همه این عوامل به بهبود وضعیت اکوسیستم طبیعی در این منطقه کمک نموده اند.

این فعالیت دارای اثراث قابل توجهی در زمینه حفظ آب و خاک و کاهش میزان فرسایش های آبی و بادی و جلوگیری از تخریب و تصرف بوده است. همچنین دارای بهره وری در زمینه هایی همچون افزایش آگاهی مردم به نقش مهم پوشش گیاهی، نحوه استفاده مناسب از هرزآب های سطحی ایجاد شده ناشی از بارندگی های شدید منطقه ، افزایش میزان علوفه و ... می باشد.

از اثرات اقتصادی این پروژه می توان به ایجاد اشتغال جهت برخی از نیروهای بومی و بهره بردار منطقه، کاهش میزان خسارات گرد و غبار و فرسایش های آبی و بادی، افزایش سطح ایستابی چاههای کشاورزی در پایین دست هلالی های آبگیر احداث شده و ... اشاره نمود. در زمینه های اجتماعی و فرهنگی نیز افزایش آگاهی مردم نسبت به اهمیت پوشش گیاهی، کاهش تخریب و تصرف، استفاده از توده های جنگل دست کاشت به عنوان محیط تفریحی و ... از اثرات قابل ملموس این فعالیت می باشند.

بهبود وضعیت پوشش گیاهی، تلطیف شرایط آب و هوایی، احیاء اراضی بیابانی، افزایش رطوبت خاک، جلوگیری از توسعه بیابانزایی و ... از اثرات غیر قابل انکار این فعالیت در زمینه مسائل زیست محیطی است.

اجرای پروژه 900 هکتاری (مدیریت رواناب های سطحی در سطح 700 هکتار و مدیریت رواناب های سطحی توام با نهالکاری در سطح 200 هکتار) در طرح مدیریت مناطق بیابانی دارالمیزان مهر از سال 1387 تاکنون

این عرصه با عنوان طرح مدیریت مناطق بیابانی دارالمیزان در سطحی برابر با 10805 هکتار در شهرستان مهر، بخش اسير و دهستان دشت لاله با حدود طولهاي جغرافيايي َ18 °52 تا َ34 ْ52 و عرضهاي شمالي َ52 ْ27 تا  َ01 ْ28 واقع گردیده است.

اقلیم منطقه بر مبنای روش آمبرژه  بیابانی گرم  میانه تعيين شده است

خاکها درمنطقه عموما کم عمق تا نیمه عمیق با بافت سبک تا متوسط لومی- شنی، لومی، لومی- رسی، و فاقد تکامل و سنگلاخی می باشند. بعلت درجه حرارت زیاد و تبخیر، شوری کم تا متوسط در بعضی قسمتهای اراضی منطقه مشاهده می گردد. از لحاظ مواد آلی و مغذی می توان گفت خاکها عموماً فقیر و فاقد حاصلخیزی مناسب می باشند.

ارتفاع متوسط 317متر، شيب متوسط 3/4 درصد و جهت شيب عمومي شمالی-جنوبی است.

متوسط بارندگی منطقه 223 میلیمتر می باشد. همچنین آب مورد نياز امور كشاورزي و باغداري منطقه طرح از طريق چاههاي حفرشده و منابع آبی سطحی همچون رودخانه دارالمیزان تهيه و تأمين مي گردد. 

متوسط درآمد برای یک خانوار  از منابع درآمدی ذکر شده در این منطقه مبلغی فی مابین 250 تا 400 میلیون ریال در سال می باشد.

انتخاب مناسب عرصه و گونه های گیاهی(خصوصا بومی)

- رعایت اصول فنی در اجرای پروژه مدیریت رواناب های سطحی

- اجرای اصول صحیح  در روش کاشت و آبیاری و نگهداری نهال ها

- نظارت مستمر بر روند اجرای عملیات

-کنترل و هدایت رواناب های سطحی

- احیاء عرصه های بیابانی فاقد پوشش و یا کم پوشش

- اشتغالزایی جهت ساکنین

ایجاد رواناب های سطحی در منطقه، کمبود منابع آبی، وقوع خشکسالیها و کمبود بارشها، چرای مازاد دام در منطقه، وضعیت نامناسب اقتصادی ساکنین، بیکاری، افزایش هزینه ها، وقوع فرسایش های آبی و بادی و ... از چالش های مهم در این منطقه می باشد.

از جمله چالش های قابل حل در منطقه می توان به

وجود روانآب های سطحی،

دام مازاد،

وضعیت نامناسب اقتصادی،

مهاجرت،

بیکاری ،

هزینه های اجرای عملیات،

فرسایش آبی و خاکی و ... اشاره نمود. 

مدیریت رواناب های سطحی،

افزایش نفوذپذیری و تقویت منابع آبی زیرزمینی،

کاهش تعداد دام مازاد،

بهبود معیشت و جلوگیری از مهاجرت و بیکاری ،

کاهش هزینه های اجرای عملیات،

کاهش هدررفت خاک ناشی از فرسایش های آبی و بادی

در این منطقه عملیات مدیریت رواناب های سطحی به شکل هلالی های آبگیر به تعداد 70 عدد در هر هکتار با فاصله 12*12 متر  از هم به شکل زیگزاگ با ابعاد متوسط طول تاج 3 متر، عرض 5/1 متر، ارتفاع تاج 4/0 متر و عمق خاکبرداری 3/0 متر  اجرا گردیده است. جهت جلوگیری از تخریب آب سریزی شده، در انتهای دو دستک هلالی با استفاده از قلوه سنگ ها سنگفرشی با ابعاد 5/0*5/0 متر و عمق 2/0 متر با عنوان سریز ایجاد شده است. آنگاه با استفاده از گونه های بومی و سایر گونه های سازگار با شرایط خشک و بیابانی جهت  احیاء عرصه کم پوشش تا فاقد پوشش، کنترل فرسایش های آبی و بادی در منطقه، کنترل روند بیابانزایی و ... درون آنها نهالکاری انجام گرفته است. تعداد متوسط نهال ها  70 اصله در هکتار و تعداد سال های آبیاری سه سال بوده که پس از زمان فوق تنها عملیات حفاظت و نگهداری ادامه یافته است. در حال حاضر گونه های آکاسیا ویکتوریا، کنار، کهور پاکستانی، آکاسیا سالیسینا،  و ... با شادابی کامل در منطقه مستقر می باشند.

جانمایی محل مناسب، انتخاب دستگاه مکانیکی مناسب شامل بیل بکهو یا لودر، اجرای پروژه پس از وقوع یک بارش مناسب در نیمه دوم پاییز، اصلاح تاج و دستک ها و ایجاد سرریز ها با استفاده از نیروی کارگری، احداث چاله درون هلالی ها-کاشت نهال در درون چاله ها- آبیاری نهال های کاشت شده تا سه سال- حفاظت و نگهداری از محدوده نهالکاری شده

احداث هلالی ها بر مبنای دستورالعمل تعیین شده، حفرچاله ها، کاشت نهال بومی یا غیربومی در چاله ها- آبیاری از نهال های کاشت شده

اشتراک: در هر دو روش عملیات مدیریت رواناب های سطحی، کاشت نهال و انجام  آبیاری جهت بهبود وضعیت منابع آبی، کنترل فرسایش و احیاء اراضی بیابانی انجام می گیرد.

تفاوت: در این منطقه اجرای پروژه مدیریت رواناب های سطحی به شکل هلالی های آبگیر و با رعایت اصول فنی مندرج در کتابچه طرح مطالعاتی اجرا گردیده است آنگاه با  اولویت توجه به گونه های بومی و بیابانی سازگار با شرایط منطقه عملیات کاشت نهال انجام و سپس آبیاری و مراقبت از محدوده اجرایی طی دوره زمانی منظمی اعمال شده است. 

بله

 اقداماتی همچون تهیه و نصب تابلوی های راهنما، تهیه عکس و فیلم و ارائه در ادارات و ارگان های ذیربط، تهیه بنر و برشورهای ترویجی-آموزشی و ... انجام گرفته است. 

همچنین این تجربه موفق در سایر شهرستان های بیابانی استان همچون لارستان وخنج اجرا گردیده 

1-     تعاونی فراگیر منابع طبیعی

2-     شوراها و دهیاران منطقه

3-     شرکت های پیمانکاری بومی

4-     کشاورزان، دامداران و کارگران  بومی

این تجربه با استفاده از اعتبارات ملی (سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور) و استانی (سازمان مدیریت و برنامه ریزی فارس) بیابانزدایی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان فارس، نظارت اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان مهر و اجرای پیمانکاران، تعاونی ها و کارگران بومی انجام گردیده است.

1- سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور در تامین اعتبارات ملی و نظارت های فنی پروژه نقش داشته اند.

2- سازمان مدیریت و برنامه ریزی فارس در تامین اعتبارات استانی پروژه نقش داشته اند.

3- اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان فارس تخصیص اعتبارات و نظارت عالی بر روند اجرای عملیات را ایفا نموده است.

4- اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان مهر به عنوان ناظر م5- تعاونی فراگیر منابع طبیعی با استفاده از ادوات و تجهیزات و تامین نیروی کار مورد نیاز اجرای عملیات در عرصه را انجام داده است.

6- شوراها و دهیاران منطقه در آگاه سازی بهره برداران در زمینه نقش پوشش گیاهی در زندگی ساکنین و جلوگیری از تخریب و تصرف و حفاظت و نگهداری از پروژه نهال کاری و احداث هلالی های آبگیر اجرا شده همکاری داشته اند.

7- شرکت های پیمانکاری بومی با استفاده از ادوات و تجهیزات و تامین نیروی کار مورد نیاز اجرای عملیات در عرصه را عهده دار بوده اند.

قیم روند اجرای عملیات را مدیریت نموده است.

8- کشاورزان، دامداران و کارگران بومی در مواردی مانند جمع آوری بذور گونه های بومی، بذرپاشی در درون هلالی های آبگیر، تامین منابع آبی جهت آبیاری نهال ها، تامین نیروی قرقبان، آبیار ، حمل و تامین نیروی کار جهت کاشت نهال و اصلاح تاج و دستک هلالی های آبگیر همکاری داشته اند.

اثرات اقتصادی – اجتماعی ( از جمله فرهنگی)

1- کنترل هرزآبهای سطحی و بهبود نفوذپذیری در جهت تقویت منابع آبی زیرزمینی

2- اشتغالزایی جهت برخی از ساکنین محدوده طرح

3- ایجاد محیط تفرجگاهی  و گردشگری و افزایش نشاط و شادابی در بین مردم 

4- کاهش بیکاری و جلوگیری از مهاجرت

1- احیاء اراضی بیابانی و فاقد پوشش

2- کنترل رواناب های سطحی و بهبود وضعیت منابع آبی زیرزمینی

3- کنترل روند بیابانزایی در منطقه

4- کاهش میزان هدررفت خاک ناشی از فرسایش آبی و بادی

5- بازگشت حیات وحش به محدوده اجرای طرح

1- افزایش سطح ایستابی چاههای آب در پایین دست محدوده اجرای طرح

2- تولید اکسیژن، رسوب کربن و بهبود شرایط آب و هوایی منطقه

3- افزایش فرهنگ حفاظت، احیاء و نگهداری از عرصه های طبیعی در بین مردم

توجیه اقتصادی برای کل سطح منطقه مطالعه شده دارالمیزان در زمان تهیه طرح مطالعاتی انجام گرفته است. ولی اجرای این عملیات دارای اثراتی مانند بهبود سطح آبهای زیرزمینی، افزایش درصد رطوبت خاک، کنترل فرسایش آبی و بادی، بهبود شرایط آب و هوایی، تولید اکسیژن و ترسیب کربن، ایجاد محیط تفرجگاهی و گردشگری،ایجاد اشتغال و جلوگیری از مهاجرت و ... در منطقه شده است که واقعا با اعداد و ارقام نمی توان به راحتی ارزش آنها را محاسبه نمود.

با توجه به روند خشکسالی های اخیر و توسعه روند بیابانزایی در کشور، وجود چنین فعالیت هایی علی رغم هزینه کم اجرایی دارای اثرات قابل توجهی مانند بهبود وضعیت منابع آبی، کاهش خسارت سیل، ایجاد  توده های سرسبز گیاهی، تقویت پوشش طبیعی در عرصه ها، کنترل روند بیابانزایی و ...  بوده و به پایداری اکوسیستم طبیعی و انسانی کمک نماید.

این تجربه در سایر شهرستان های بیابانی شامل لارستان، لامرد، خنج و زرین دشت در محدوده طرح های مدیریت مناطق بیابانی نیز صورت گرفته است.

ادارات دولتی همچون سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری کشور و سازمان مدیریت و برنامه ریزی فارس در تامین منابع مالی جهت اجرای این گونه اقدامات با اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان و شهرستان های بیابانی همکاری داشته اند.

انگیزه، پشتکار و دانش فنی کارشناسان بخش اجرا و میزان مشارکت و حمایت ساکنین و بهره برداران محلی نقش مهمی در موفقیت این گونه اقدامات خواهد داشت.

استفاده از نظرات و تجربیات افراد میانسال و کهنسال در زمینه شناسایی و تولید نهال گونه های بومی و سازگار با اقلیم منطقه کمک شایانی به موفقیت بیشتر خواهد نمود.

استفاده از پیمانکاران و بهره برداران بومی در مقایسه با پیمانکاران غیربومی موفقیت این گونه فعالیت ها را دوچندان می نماید.

تامین نیروی قرقبان بومی جهت موفقیت پروژه های بیولوژیک یکی از اولویت های مهم می باشد.

اجرای پروژه مدیریت رواناب های سطحی (احداث هلالی های آبگیر) نیازمند استفاده از نیروی انسانی و دستگاههای مکانیکی می باشد.

اجرای این گونه فعالیت با استفاده از دستگاهها وادواتی مانند بیل مکانیکی و یا تراکتور جهت احداث هلالی های آبگیر، حفر گوده و آبیاری ، دارای هزینه کمتری نسبت به استفاده از نیروی کارگری خواهد بود.

اجرای این گونه فعالیت ها نیازمند تامین اعتبار چهار ساله می باشد(یک سال جهت کاشت و سه سال آبیاری). لذا در صورت عدم تامین به موقع اعتبارات جهت آبیاری و پرداخت حقوق نیروهای آبیار و قرقبان، این گونه فعالیت ها از موفقیت چندانی برخوردار نخواهند بود.

می توان از کمک خیرین بومی و یا حتی غیربومی نیز جهت تامین منابع مالی این گونه فعالیت ها استفاده نمود.

اجرای توام پروژه مدیریت رواناب های سطحی و نهالکاری در درون آنها منجر به کاهش هزینه های آبیاری در سال های بعد از کاشت در مقایسه با مناطق نهالکاری شده بدون اجرای هلالی های آبگیر شده است.

می توان با استفاده از نیروهای بهره بردار بذر گونه های بوته ای و درختچه ای مناطق بیابانی را با حداقل هزینه جهت پروژه های بذرپاشی و نهالکاری جمع آوری نمود.

دانش فنی کارشناسان بخش اجرایی توام با نظارت مستمر بر روند اجرای فعالیت ها از لازمه های موفقیت در این گونه اقدامات خواهد بود.

در صورتی که بذر گونه های کاشت شده بومی منطقه باشد میزان موفقیت این گونه پروژه ها بسیار زیاد است.

تولید نهال گونه های بومی مورد نیاز می بایست در درون منطقه و از نیمه اسفندماه انجام و در نیمه آذرماه پس از حداقل یک بارش پاییزه به عرصه انتقال یابد.

زمان مناسب شروع آبیاری ها به طور معمول از اوائل اردیبهشت تا نیمه آبان ماه خواهد بود.

موفقیت این گونه فعالیت ها نیازمند سه سال آبیاری پس از کاشت در ماههای گرم (سال اول متوسط 15 روز یکبار، سال دوم متوسط 25 روز یکبار و سال سوم متوسط 30 روز یکبار) خواهد بود.

اجرای پروژه های مدیریت رواناب های سطحی و بذرپاشی بذور گیاهان بومی در درون آنها منجر به افزایش موفقیت پروژه های بیولوژیک در مناطق بیابانی با حداقل هزینه خواهد شد.