استان خراسان جنوبی با داشتن مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی به وسعت 30901 کیلومترمربع یکی از استان های اولویت دار برای مقابله با اثرات مخرب این پدیده است. استمرار فرسایش بادی و ادامه محدودیت فعالیت های کشاورزی در این استان، منجر به مهاجرت روستاییان و بایر شدن سطح وسیعی از اراضی گردیده است. از این رو دستیابی به مقادیر کمی فرسایش بادي، ابزار کارآمدي خواهد بود تا با استفاده از آن اولویت بندي های لازم در مقیاس کانونهاي بحرانی و مناطق تحت تاثیر فرسایش بادي، انجام شود. به عبارت دیگر، کمی سازي فرسایش، یکی از نیازهاي اصلی اولویت بندي برنامه هاي کنترل فرسایش بادي برای برآورد خسارت و اختصاص منابع و بودجه در مناطق مختلف کشور می باشد.

در این راستا نخستین ایستگاه پایش و اندازه گیری فرسایش بادی در اراضی کشاورزی در سطح کشور با هماهنگی دفتر امور بیابان سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور و پژوهشکده مناطق خشک و بیابانی- دانشگاه یزد در محدوده اجرایی پروژه بین المللی RFLDL با حمایت و مشارکت کشاورزان سه قلعه تاسیس و راه اندازی شده است که به طور مستمر به اندازه گیری و پایش فرسایش بادی می پردازد.

ایستگاه پایش و اندازه گیری فرسایش بادی با مشارکت جوامع محلی برای اولین بار در کشور در سطح اراضی کشاورزی موتور پمپ قنات سه قلعه واقع در پایلوت سرایان پروژه RFLDL در زمستان سال 94 با احداث دو ایستگاه سنجش فرسایش بادی و گرد و غبار با عناوین ایستگاه کنترل – حفاظت و ایستگاه شاهد اراضی زراعی در مساحت 2 هکتار راه اندازی گردید.

مهمترین اهداف تاسیس این ایستگاه عبارتند از :

-اندازه گیری فرسایش بادی وگرد وغبار ناشی از آن در اراضی کشاورزی.

-مقایسه مقادیر فرسایش بادی ناشی از روشهای سنتی و روش های کنترلی و ترویجی.

- بررسی مقادیر تلفات خاک تحت مدیریت های مختلف زراعی وخاک ورزی.

بهبود شرایط زندگی روستانشینان و  معیشت ساکنین منطقه، افزایش مشارکت جوامع محلی ، کنترل فرسایش بادی و کاهش اثرات سوء ناشی از آن

حفاظت از اراضی کشاورزی در برابر فرسایش بادی و طوفان های شن

احیاء اراضی کشاورزی تخریب یافته

توسعه عملکرد محصولات کشاورزی، توسعه اراضی کشاورزی، رونق اقتصادی در منطقه هدف و توسعه روستا

بهره برداری پایدار از آب و خاک و استفاده از روش های کشاورزی پایدار

سازگاری با کمبود آب و شوری خاک

افزایش آگاهی جوامع محلی در ارتباط با روش های حفاظت و احیای اراضی کشاورزی و عرصه های طبیعی

تقویت مشارکت و همکاری در بین جوامع محلی برای حل مشکلات کشاورزی و زیست محیطی

افزایش عملکرد محصولات کشاورزی و رونق و شکوفایی اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت جوامع محلی به ویژه کشاورزان

استفاده از مشارکت تشکل های محلی در ترویج و بهره برداری از روش های کشاورزی پایدار و حفاظت از عرصه های طبیعی، آموزش و ظرفیت سازی در زمینه مدیریت و حفاظت پایدار آب و خاک و کنترل فرسایش بادی

احیای عرصه های تخریب یافته و بهبود وضعت اراضی کشاورزی، کاهش فرسایش خاک

افزایش عملکرد محصولات کشاورزی، افزایش پوشش گیاهی در عرصه های طبیعی

بهبود وضعیت معیشت جوامع محلی با توجه به رونق فعالیت های کشاورزی و اصلاح روش های بهره برداری از اراضی کشاورزی، افزایش حس مسوولیت برای مدیریت و حفاظت از عرصه های طبیعی در میان جوامع محلی، ایجاد نشاط و انگیزه در میان ساکنین ، کاهش مهاجرت و افزایش جمعیت، بهبود وضعیت درآمد جوامع محلی با توجه به افزایش عملکرد محصولات کشاورزی

تلطیف هوا و کاهش فرسایش بادی و اثرات ریزگردها

بر اساس اطلاعات آماری 20 ساله متوسط سالیانه درجه حرارت منطقه 2/16 درجه سانتیگراد ، حداکثر مطلق 45 درجه سانتیگراد و حداقل مطلق 14- درجه سانتیگراد می باشد . میزان بارندگی در دوره آماری مذکور از 150 تا 50 میلی متر متغیر می باشد. این در حالی است که تبخیر و تعرق بالغ بر 1300 تا 1800 میلی متر در سال می باشد . این منطقه تحت تاثیر بادهای 120 روزه سیستان می باشد که سرعت آن بین 16 تا 60 کیلومتر در ساعت متغیر می باشد که با توجه به اقلیم خشک منطقه باعث فرسایش بادی در منطقه می شود.

بیش از 80 درصد از مساحت منطقه اجرایی پروژه RFLDL را دشت وسیعی فرا گرفته است که آبرفت های دوران چهارم آن را اشغال کرده است . در کل خاک منطقه شامل خاک های عمیق دارای بافت لیمونی ، ماسه ای ، لیمونی رسی ، لیمونی شور و رسوبی شور می باشد . به طور کلی باید گفت خاک های منطقه عموماً از لحاظ توان و استعداد های کشاورزی ضعیف هستند .  

در این منطقه رودخانه دایمی وجود ندارد ، فقط سیلاب های بهاری به علت برهنه بودن زمین بعضی اوقات خطرناک می شود . چشمه های موجود در منطقه بسیار اندک می باشد و طی گذشت زمان قنات های موجود کاملا خشک شده اند و فقط چند قنات هنوز دایر می باشد . بیشترین آب مورد نیاز کشاورزی از طریق برداشت از چاه های عمیق و نیمه عمیق انجام می شود که با توجه به خشکسالی های اخیر و افت سفره های زیر زمینی مجوز حفر چاه جدید به هیچ وجه داده نمی شود میزان بارندگی در دوره آماری مذکور از 150 تا 50 میلی متر متغیر می باشد.

به منظور برآورد خسارت ناشی از کانون‌های بحرانی فرسایش بادی و همچنین بررسی اثربخشی فعالیت‌های مقابله با فرسایش بادی، داده‌برداری و تجزیه و تحلیل منظم اطلاعات فرسایش بادی اجتناب ناپذیر است. لذا با عنایت به وجود بیش از 210 کانون بحرانی فرسایش بادی در کشور و نظر به راه‌اندازی اولین ایستگاه پایش فرسایش بادی کشور در محدوده اراضی کشاورزی پروژه بین المللی RFLDL در استان خراسان جنوبی، لازم است اطلاعات حاصل از این ایستگاه به صورت منظم و مستمر تجزیه ‌و تحلیل شود و برای برنامه‌ریزی‌های آتی دراختیار مدیران و ذینفعان قرار گیرد. وجود اولین ایستگاه پایش فرسایش در اراضی کشاورزی استان خراسان جنوبی، وظیفه‌ خطیر آموزش و ایجاد بستر تعمیم و انتشار این شیوه در سایر مناطق بحرانی کشور را بر دوش مجموعه‌ی منابع طبیعی و آبخیزداری استان گذارده و از همین‌ رو بخشی از شرح خدمات مجری آموزش و تربیت نیروی متخصص بوده است.

بر این اساس مهمترین محورهای فعالیت های اصلی اجرای این طرح با توجه به اهداف پیش بینی شده به شرح ذیل می باشد:

1. خرید مواد اولیه، ساخت تجهیزات، انتقال به محل احداث ایستگاه، تاسیس و راه اندازی ایستگاه در دو بخش شاهد و کنترل شده و برگزاری دوره آموزشی اولیه برای افراد مرتبط با اجرای پروژه.

2. کمی سازی و مقایسه تلفات، ظرفیت انتقال و رسوبگذاری در سطح مزرعه شاهد و تحت مدیریت فرسایش بادی.

3. بررسی تغییرات کمی فرسایش بادی در کشت های غالب بهاره و پائیزه مورد کاشت در مزارع شاهد و کنترل شده.

4. کمی سازی مقادیر ترسیب کربن خاک در سطح مزرعه شاهد و مزرعه تحت مدیریت فرسایش بادی.

5. کمی سازی و مقایسه تلفات عناصر غذایی NPK در سطح مزرعه شاهد و مزرعه تحت مدیریت فرسایش بادی.

6. بررسی و مقایسه شبیه سازی تاثیر احداث بادشکن حاشیه مزارع بر ویژگی های فیزیکی باد در سطح مزرعه.

7. نگارش نرم افزار محاسبه مقادیر کمی فرسایش بادی درمحیط MATLAB و به روزرسانی آن برای ایستگاه پروژه حاضر.

8. آموزش و تربیت نیروی متخصص از ابتدای شروع پروژه در خصوص چگونگی راه اندازی ایستگاه (نصب تجهیزات، نمونه برداری ها، تجزیه وتحلیل داده ها، آزمایشات و سایر آموزشهای مورد نیاز) و همچنین نمونه برداری منظم و به موقع بعد از هر رویداد، تهیه ترازو و توزین و آموزش ثبت اطلاعات به افراد مرتبط با پروژه.

9. آموزش محاسبه مقادیر کمی فرسایش بادی در محیط MATLAB به افراد مرتبط با اجرای پروژه.

10. برگزاری کارگاه های آموزشی به منظور ارائه تجارب و دستاوردهای احداث ایستگاه فرسایش بادی در اراضی کشاورزی.

فرسایش بادی در مناطق خشک منجر به تخریب و از دست رفتن خاک می‌شود که این امر اثرات زیانباری به دنبال دارد که از آن جمله می‌توان به تأثیر گرد وغبار ناشی از این پدیده بر سلامتی انسان و بروز بیمارهای ریوی، قلبی و چشمی اشاره کرد. علاوه بر این فرسایش بادی باعث کاهش حاصلخیزی خاک، افزایش هزینه‌های کشت و کاهش عملکرد محصول در اراضی کشاورزی می‌شود. امروزه با توجه به کمبود منابع آب و لزوم حفاظت خاک به ‌منظور تولید محصول اقتصادی و جلوگیری از چالش‌های زیست‌محیطی، رویکرد منطقی و کاربردی جهت مقابله با فرسایش بادی ضروری خواهد بود.

شهرستان سرایان در استان خراسان جنوبی از جمله مناطقی است که تحت تأثیر فرسایش بادی قرارداد. لذا در پروژه RFLDL، نخستین ایستگاه پایش فرسایش بادی در اراضی کشاورزی به ‌منظور اندازه‌گیری فرسایش بادی و گرد و غبار ناشی از آن، مقایسه مقادیر فرسایش بادی در شرایط روش‌های سنتی با روش‌های کنترلی و ترویجی، بررسی مقادیر تلفات خاک و عناصر غذایی بررسی وضعیت ترسیب کربن ناشی از فرسایش بادی و بررسی تغییرات زمانی شدت فرسایش بادی و گرد وغبار در بخشی از اراضی کشاورزی سه قلعه شهرستان سرایان احداث گردید.

به منظور راه اندازی این ایستگاه در گام نخست کارگاه آموزشی با کمک مشاور اجرای این طرح و با همکاری دفتر امور بیابان، اداره ترویج و آموزش اداره کل منابع طبیعی خراسان جنوبی و پژوهشکده مناطق خشک و بیابانی برای 31 نفر از کارشناسان ستادی و شهرستانی منابع طبیعی و تیم پروژه در خراسان جنوبی برگزار گردید. بازدید میدانی مشاور از پایلوت سرایان، برگزاری نشست های مشترک هم اندیشی درباره انتخاب محل احداث ایستگاه بین مسوولین پروژه، مشاور پایش فرسایش بادی، بخشدار، مدیر جهاد کشاورزی، هواشناسی و جمعی از کشاورزان منطقه از دیگر فعالیت های انجام شده به منظور برنامه ریزی برای انتخاب محل ایستگاه بود.

راه اندازی ایستگاه پایش و اندازه گیری فرسایش بادی با نصب تجهیزات و ادوات اندازه گیری شامل تله های BSNE، خزشی (Creeping)، ISATIS  و... در هر دو ایستگاه (کنترلی و شاهد) و حصار کشی محدوده ایستگاه ها انجام گردید. نصب ایستگاه هواشناسی به منظور اندازه گیری سرعت آستانه ای، جهت و شدت بادهای فرساینده در منطقه انجام شد که در این خصوص آموزش های لازم درباره چگونگی بهره برداری و تخلیه داده ها به مسوول  ایستگاه ارائه شد . از ابتدای شروع راه اندازی ایستگاه، آموزش و تربیت نیروی متخصص در خصوص چگونگی راه اندازی ایستگاه ها، نصب تجهیزات، نمونه برداری های منظم، دقیق و به موقع بعد از هر رخداد طبق فرم های استاندارد آن ، نحوه ثبت اطلاعات هر رخداد ، انتقال نمونه گرد و غبار جهت توزین و ثبت در فایل های مربوطه و سرانجام ارسال اطلاعات به صورت ماهیانه به مجری طرح انجام گردید. کمی سازی مقادیر ترسیب کربن، تلفات خاک و عناصر غذایی و پایش منظم و تجزیه و تحلیل داده های رخدادهای فرسایش بادی نیز از دیگر اقدامات انجام شده می باشد.

 بهره گیری از نظرات جوامع محلی و کشاورزان در کلیه مراحل اجرای طرح

  استفاده از مشاور برای پیشبرد برنامه ها و اهداف طرح بصورت فنی

 استفاده از مشارکت جوامع محلی و دست اندرکاران در جهت مدیریت و حفاظت آب و خاک

·         کنترل فرسایش بادی

·         تفاوت: ترویج رویکردهای مشارکتی در میان جوامع محلی در جهت مدیریت پایدار آب و خاک

·         اشتراک: کاهش مهاجرت های روستایی

·         مقایسه مقادیر فرسایش بادی در روشهای سنتی با روش های کنترلی و ترویجی

    کنترل فرسایش بادی

به ‌منظور ارائه  نتایج خروجی‌های این طرح علاوه بر مستندسازی منظم خروجی های کار و ارائه گزارش، کارگاه یک‌ روزه‌ای با حضور مجری طرح و شرکت جمعی از کارشناسان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان برگزار شد. در این کارگاه که با هدف معرفی ایستگاه و ارائه نتایج تجزیه ‌وتحلیل داده‌ها برگزار شد، مشاور پس از توضیح درباره وضعیت فرسایش بادی در بخش سرایان استان خراسان جنوبی و نیز در مناطق تحت تأثیر و کانون‌های بحرانی واقع در این شهرستان به برخی از مهم‌ترین آثار فرسایش و ضرورت کمی سازی آن اشاره نمودند. همچنین بسیاری از مسوولین اجرایی و کارشناسان در سطح استان و خارج از استان از این ایستگاه بازدید بعمل آورده اند. چاپ مقالات درباره خروجی های این طرح نیز از دیگر برنامه ها در راستای الگوسازی و انتشار بهترین تجربیات این طرح بوده است.

کشاورزان محلي 

مالکین اراضی کشاورزی

نظر به آنکه یکی از رویکردهای اجرایی پروژه توسعه همکاری های بین بخشی در راستای تحقق توسعه پایدار روستایی و پیشبرد برنامه های مورد نظر با تکیه بر توان و مشارکت دستگاه های اجرایی می باشد می توان گفت که در اجرای طرح تحقیقاتی راه اندازی ایستگاه اندازه گیری و پایش فرسایش بادی علاوه بر شرکای فوق دستگاه های ذیل نیز در سطح شهرستان و استان نقش داشته اند که عبارتند از:

سازمان جهاد کشاورزی

  اداره محیط زیست

مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی

  دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی

اداره هواشناسی

سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري کشور (دفتر امور بیابان)

سازمان خوار و بار کشاورزی ملل متحدورزی ملل متحد (فائو)

پژوهشکده مناطق خشک و بیابانی- دانشگاه یزد

 اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان جنوبی

اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان سرایان

همکاری در پیشبرد اهداف طرح :سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري کشور- سازمان خوار و بار کشاورزی ملل متحدورزی ملل متحد-اداره هواشناسی-فرمانداری سرایان-  اداره محیط زیست- کشاورزان محلي -مالکین اراضی کشاورزی

همکاری در سازماندهی برنامه های آموزشی و ترویجی: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان جنوبی-اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان سرایان-سازمان جهاد کشاورزی- اداره محیط زیست-فرمانداری سرایان-  اداره محیط زیست

مشاوره در خصوص گونه های مورد استفاده و مطالعات آب و خاک:پژوهشکده مناطق خشک و بیابانی-  دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی-مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی

بهبود وضعیت اقتصادی و افزایش درآمد کشاورزان با توجه به بهبود عملکرد محصولات کشاورزی

ترویج رویکردهای مشارکتی و ایجاد روحیه مسوولیت پذیری در میان جوامع محلی در جهت حفاظت و مدیریت پایدار آب و خاک

ایجاد روحیه در میان روستاییان برای ماندن در مناطق روستایی و کاهش مهاجرت های روستایی با توجه به بهبود شرایط زیست محیطی و اقتصادی           

کاهش فشار بر عرصه های مرتعی با توجه به رونق بخشی به فعالیت های کشاورزی

بهبود شرایط زیست محیطی منطقه اجرایی با توجه به ارائه پیشنهادات در جهت کاهش گرد و غبار و اثرات مخرب فرسایش بادی

  حفاظت آب و خاک

کاهش تلفات عناصر غذایی و تخریب خاک

بهبود وضعیت زیست محیطی و تعدیل اثرات اقلیمی و پیامدهای منفی ناشی از گرد و غبار و فرسایش بادی

خیر

بلی با توجه به آنکه یکی از نکات قابل توجه اجرای این طرح، راه اندازی ایستگاه در اراضی کشاورزی می باشد بدون شک با ایجاد روحیه مشارکت و مسوولیت پذیری در میان کشاورزان و مالکین اراضی شاهد اثر بخشی مثبت بر روی حفاظت و مدیریت پایدار آب و خاک خواهیم بود. همچنین با توجه به آنکه آموزش نیروی انسانی شامل کلیه افراد محلی و کارشناسان فنی مرتبط با اجرای طرح در خصوص شیوه کار با دستگاه ها و تله های رسوب گیر، جمع آوری نمونه و تجزیه و تحلیل آنها از همان ابتدای اجرای کار در دستور کار مشاور قرار گرفته است ظرفیت سازی های لازم برای تداوم پایش و اندازه گیری منظم رخدادها در منطقه تحقق یافته است. علاوه بر آن می توان با بهره گیری از پتانسیل و توان اجرایی افراد مرتبط با اجرای طرح و کشاورزان به ارزیابی اثربخشی انجام فعالیت ها و رفع نواقص احتمالی در جهت مدیریت هر چه بهتر آب و خاک و بهبود شرایط در منطقه مبادرت نمود.

انتشار تجارب بدست آمده و خروجی های حاصل از تجزیه و تحلیل داده های پایش و اندازه گیری فرسایش بادی و گرد و غبار در قالب نگارش و چاپ چند مقاله علمی- ترویجی و نیز برگزاری کارگاه برای دست اندرکاران و کارشناسان با هدف ارائه مهمترین دستاوردها صورت پذیرفته است.

در جهت تعمیم بهترین تجربیات اقدام بین نهادی تاکنون صورت نپذیرفته است اما با توجه به نشست های هم اندیشی متعددی که با دستگاه های اجرایی انجام شده است برنامه ریزی برای تحقق این موضوع در دستور کار قرار گرفته است.

اجرای فعاليت هاي احیاء و مدیریت پایدار منابع طبیعی و عرصه های کشاورزی با بهره گیری از نظرات افراد بومی و روستاییان تاثیر به سزایی در حفظ عرصه ها خواهد داشت.

•ظرفیت سازی و آگاهی بخشی به منابع انسانی در پایداری و اثربخشی کارآمدی نتایج حاصل از اجرای طرح لازم است در دستور کار قرار گیرد.

•برگزاري کارگاه های آموزشی در جهت آشنایی هر چه بیشتر دست اندرکاران در جلب حمایت سازمان های اجرایی برای پیشبرد هر چه بهتر برنامه ها حائز اهمیت است.

حمایت مالی دستگاه های اجرایی برای تجهیز هر چه بهتر ایستگاه به ادوات مدرن برای افزایش دقت اندازه گیری ها اهمیت دارد.

حفاظت و نگهداری از ایستگاه و تجهیزات و ادوات موجود در آن در پایداری اقدامات اجرایی طرح اهمیت دارد.

•استفاده از دستگاه های به روز و خرید نرم افزارهای تخصصی لازم در جهت افزایش دقت کار موثر است.

•بهره گیری از تجارب کارشناسان و متخصصین فنی به منظور ارائه مشاوره های فنی لازم در راستای پیشبرد هر چه بهتر اهداف تعریف شده برای طرح حائز اهمیت است.